Żulinki

Ogród dworski - eklektyczny, powstały w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Ulękowce, Żuliny

Gmina: Komarówka Podlaska

Położenie obiektu: przy drodze z Komarówki Podlaskiej do Żelizny (po obu jej stronach), przy skrzyżowaniu tej drogi z drogą do Przegalin, na terenie łagodnie opadającym ku północy do niewielkiego, bezimiennego strumienia (dziś rowu z wodą), wśród pól i łąk otoczonych od północy i wschodu olsami

Żulinki to stosunkowo młode założenie dworsko-ogrodowe. Jeszcze bowiem w latach 30. XIX w. istniała na jego miejscu tylko karczma należąca do dóbr Przegaliny Wielke,¹ które należały do Wysiekierskich, a w 1857 r. zostały od nich nabyte przez Wiktora Szaniawskiego za 30 tys. rubli.² Z jego to osobą należy łączyć powstanie w miejscu dawnej osady karczemnej Ulękowce folwarku w Żulinkach (lub w Żulinach, bo tak nazywano ten folwark w roku 1872).³ Po tej osadzie pozostała część z dróg dojazdowych. Niektóre z nich obsadzone były drzewami, których część przetrwała do czasów współczesnych.

W latach 90. XIX w. Żulinki były już dobrze zagospodarowanym folwarkiem, liczącym417 morgów gruntu (około 238,5 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 304 (około 152 ha), łąk morgów 57 (około 28,5 ha), pastwisk morgów 3 (około 1,5 ha), lasu morgów 87 (około 43,5 ha), nieużytków morgów 28 (około 14 ha). Na terenie folwarku stało 14 drewnianych budynków. W folwarku eksploatowano też pokłady torfu. Istniała tu także cegielnia produkująca na potrzeby okolicy.⁴

Do tego czasu założenie uzyskało rozplanowanie, którego elementy przetrwały do dzisiaj. Centralnym punktem kompozycji był dwór z parkiem. Część ozdobna położona była po zachodniej stronie drogi z Komarówki do Żelizny i wiodła do niej aleja posadzona wzdłuż przedłużenia w kierunku północno-zachodnim południowo-zachodniej granicy części ozdobnej (stanowiąca dojazd od strony Przegalin). Wewnątrz części ozdobnej aleja ta skręcała na północny-wschód i prowadziła do kolistego podjazdu. Na południowy-zachód od tego podjazdu stał dwór. Na wschód od dworu, za klombem, usytuowana była lodownia. Na południowy-zachód od dworu znajdowała się wydłużona sadzawka o zaokrąglonych krótszych brzegach, będąca być może pozostałością wcześniejszej kompozycji. Wokół dworu i podjazdu skomponowano część ozdobną, której granice wyznaczały szpalery złożone z drzew różnych gatunków, wśród których przeważały lipy. Kompozycja tej ozdobnej części założenia jest dzisiaj mało znana, gdyż w czasach późniejszych została prawie całkowicie zniszczona. W każdym razie przez park biegły tam proste drogi spacerowe prowadzące do sadów. Jedna z nich, obsadzona była lipami i grabami i pełniła funkcję alei dojazdowej łączącej dwór z drogą do Przegalin. Inna biegła na północny-wschód od dworu i podjazdu, przecinając sady, wyznaczając północno-wschodnią granicę części parkowej i stanowiąc jedną z osi kompozycji założenia. Teren wokół dworu i parku zajmował sad otoczony ze wszystkich stron szpalerami lub alejami drzew. Pośrodku tego sadu znajdowała się owalna sadzawka. Na północ od tego sadu znajdował się duży staw rybny. Na południowy-wschód od sadu otaczającego park z dworem znajdował się inny sad, położony pomiędzy częścią ozdobną a szosą Komarówka - Żelizna, wielkością niemal dorównujący parkowi, ograniczony od południowego-zachodu aleją starych drzew przy drodze do Przegalin. Zostały tam dosadzone nowe drzewa, gdyż odtąd ten odcinek drogi zaczął pełnić funkcję głównej alei dojazdowej do dworu.

Na południe od ogrodów, po obu stronach szosy mieściła się część gospodarcza. Zabudowania mieszkalne służby folwarcznej oraz duża stodoła dworska usytuowane były po wschodniej stronie drogi. Po zachodniej znajdowała się dziedziniec gospodarczy ze stajnią, oborą spichlerzem i kuźnią. Nieco później posadzono sad północ od czworaków, a na wschód od drogi do Komarówki. Całe założenie otoczone było drewnianym parkanem. U wylotu alei dojazdowej na szosę ustawiono w 1905 r. kapliczkę ufundowaną przez kowala dworskiego - Klickiego.⁵ Całość kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 12 ha.

Po roku 1891 dobra Przegaliny otrzymał w spadku po ojcu Władysław Szaniawski. Jego życiową pasją była astronomia toteż zapewne w celu sfinansowania budowanego w Przegalinach obserwatorium astronomicznego i zakupu instrumentów sprzedał on znaczną część swoich dóbr, w tym folwark Żulinki.⁶ Folwark ten później wielokrotnie zmieniał właścicieli - władali nim kolejno Tuciński, Derseville, Judejko i, jako ostatni, nabył go przed 1910 r. Józef Stolarczyk, który władał nim do II wojny światowej.⁷ W wyniku dokonywanych przez kolejnych właścicieli parcelacji obszar majątku skurczył się do około 100 ha. Z tego względu w okresie międzywojennym głównym źródłem utrzymania Józefa Stolarczyka było przedsiębiorstwo przewozowe, zajmujące się przede wszystkim transportem ziemi potrzebnej do budowy dróg, a nie majątek ziemski. Będące siedzibą tego właściciela Żulinki dawały bowiem pewien dochód głównie z sadu.

W czasie II wojny światowej tren założenia został zniszczony przez przechodzące tędy radzieckie oddziały partyzanckie, które spaliły dwór i zabudowania gospodarcze.⁸

Po wojnie folwark został rozparcelowany, przy czym pozostawiono resztówkę o powierzchni około 6 ha, którą objęła najpierw Gminna Spółdzielnia, a po niej Spółdzielnia Produkcyjna. W obrębie dawnej części gospodarczej wydzielono teren pod budowę szkoły. W 1956 r. część siedliska nabył pracownik Urzędu Bezpieczeństwa z Radzynia Podlaskiego Mieczysław Kowalczuk, który w pobliżu miejsca lokalizacji dawnego, nieistniejącego już dworu wzniósł budynek mieszkalny i budynki gospodarcze typowej zagrody chłopskiej. Później teren ten odkupiło Nadleśnictwo w Międzyrzecu Podlaskim, które władało nim także w latach 80. XX w.⁹

Około 1967 r. na terenie dawnej części gospodarczej została zbudowana szkoła, która już w latach 80. z powodu braku młodzieży stała nieużywana.

Działalność nowych użytkowników obiektu doprowadziła do tego, że w okresie powojennym całkowitemu zniszczeniu uległy budynki dawnej części gospodarczej, zniszczono sad położony na zachód od szosy Komarówka Podlaska - Żelizna, a sad leżący po drugiej stronie drogi częściowo wycięto, a częściowo włączono w obręb nowych zagród chłopskich. Obszar zachowanej części założenia skurczył się więc do około zaledwie 4 ha.¹⁰

Do lat 80. XX w. przetrwały w Żulinkach drzewa starsze niż folwark, a związane z istniejącą tu wcześniej osadą karczemną. Do takich należały 2 kasztanowce o średnicach pni 120 i 130 cm oraz lipa o średnicy pnia 102 cm, rosnące przy drodze wyznaczającej południowo-zachodnią granicę założenia. Jeszcze jedno drzewo starsze od folwarku rosło przy północno-wschodniej granicy założenia - była to lipa o średnicy pnia 102 cm (być może rosła ona dawniej przy drodze na wygon lub prze drodze do strumienia). Nie jest też wykluczone, że położona w centrum ogrodu folwarcznego sadzawka również istniała już w czasie funkcjonowania karczmy.

Z dawnej kompozycji folwarku w Żulinkach, powstałej w II połowie XIX w. i rozwijanej także na początku XX w. przetrwała do lat. 80. XX w. tylko część zachodnia, najbardziej ozdobna część założenia obejmująca park otaczający niegdyś dwór i otaczające park sady. Całkowitemu zniszczeniu uległy część gospodarcza i usytuowany przy drodze do Komarówki duży sad. Zachowały się ślady podjazdu, szpalery i aleje otaczające sad przydworski, część drzew owocowych w południowo-zachodnim rogu założenia i wiele starych drzew w alei dojazdowej, wokół sadu i w parku, a także obniżenie po sadzawce ogrodowej położonej nieopodal miejsca lokalizacji dworu, a także pozostałości danego stawu leżącego na północ od założenia (w postaci fragmentów grobli i porośniętego szuwarami niewielkiego zbiornika otoczonego olsem). Zachowała się też w zmienionym stanie kompozycja części parkowej, bo duże połacie parku zarosły młodymi laskami i zaroślami. Niemniej, dość znaczna liczba drzew i fragmenty zachowanych dróg spacerowych sprawiały, że układ kompozycyjny zachodniej części założenia był jeszcze dość czytelny.¹¹

W roku 1986 na terenie obiektu występowały 32 gatunki i odmiany drzew i krzewów. Drzew starych zachowało się dość dużo i grupowały się one szpalerach i alejach rosnących przy drogach dojazdowych i przy granicach założenia. Poza tym część starych drzew rosła na terenie części ozdobnej i w otoczeniu dawnego stawu, położonego na północ od dawnego dworu. Przy granicach założenia rosło też sporo drzew młodych oraz rosły tam także zarośla i grupy krzewów. Większość terenu dawnego parku porastał młody lasek. Młode drzewa rosły także w obniżeniu po dawnym stawie. Na terenie po dawnym dużym stawie rosły także olsy, które spotykało się też nad rowem z wodą, wyznaczającym północną granicę dawnego sadu. Trochę krzewów ozdobnych z dawnych nasadzeń zachowało się na terenie części parkowej i w sąsiedztwie zabudowań.

Starodrzew Żulinek można było podzielić na kilka grup wiekowych. Drzewa najstarsze pochodziły w I połowy XIX w. lub zostały posadzone około połowy tego stulecia, a niektóre egzemplarze drzew rosnące przy drodze biegnącej wzdłuż południowo-zachodniej granicy kompozycji parkowej były prawdopodobnie jeszcze starsze i pochodziły z osiemnastowiecznych nasadzeń przydrożnych. Do drzew najstarszych należały: 2 lipy o średnicach pni 102 i 120 cm, rosnące przy południowo-zachodniej granicy kompozycji i pochodzące zapewne z końca XVIII w., 2 kasztanowce o średnicy pni 120 i 130 cm, rosnące w alei dojazdowej i przy południowo-zachodniej granicy ogrodu, też zapewne pochodzące z końca XVIII w., lipa o średnicy pnia 102 cm, rosnąca przy północno-zachodniej granicy założenia, pochodząca z I połowy XIX w., wierzba o średnicy pnia 180 cm, rosnąca przy północno-zachodniej granicy obiektu, pochodząca z I połowy XIX w., dąb o średnicy pnia 98 cm, rosnący przy północno-zachodniej granicy założenia, posadzony w I połowie XIX w., topola czarna o średnicy pnia 170 cm, rosnąca w północno-wschodniej części założenia, zapewne pochodząca z I połowy XIX w., topole czarne o średnicach pni 90-120 cm, rosnące w alei dojazdowej i posadzone około połowy XIX w., lipa o średnicy pnia 95 cm, rosnąca w części parkowej nieopodal podjazdu i pochodząca zapewne z I połowy XIX w., lipy, świerki i kasztanowce o średnicach pni 80-90 cm, rosnące w różnych częściach założenia, pochodzące z nasadzeń dokonywanych około połowy XIX w. oraz osika o średnicy pnia 90 cm, rosnąca przy podjeździe, pochodząca z II połowy XIX w.

Kolejną grupę wiekową stanowiły drzewa różnych gatunków, pochodzące z II połowy XIX w., osiągające średnice pni 50-80 cm, rosnące w różnych częściach założenia. Najmłodszą grupę starych drzew stanowiły drzewa różnych gatunków pochodzące z różnych lat I połowy XX w., mające średnice pni od 40 do 65 cm, także występujące w różnych częściach założenia.¹²

Zachowana część dawnej kompozycji była dobrze widoczna zarówno od strony wsi i szosy łączącej Międzyrzec z Żelizną, jak i od południa, północy i zachodu - z otaczających obiekt pól. Wyróżniała się ona w krajobrazie zwartym drzewostanem alei i szpalerów tworzących malowniczą grupę zieleni o dość urozmaiconym składzie gatunkowym. Grupa ta, ze względu na starodrzew miała też duże walory przyrodnicze.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 852 (haslo Żulinki)

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 852 (haslo Żulinki)

⁵ Informacje ustne Otłuszczyka Jana, zam. w Żulinkach

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Przegalinach Wielkich, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ Informacje ustne Otłuszczyka Jana, zam. w Żulinkach

⁸ W tej okolicy oddziały radzieckiej partyzantki zniszczyły wówczas także założenia dworskie w Przegalinach, Żeliźnie i inne

⁹ Informacje ustne Otłuszczyka Jana, zam. w Żulinkach

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żulinkach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żulinkach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żulinkach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Żulinkach, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ŻulinkiKategoria:dworski