rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWładysławów

Ogród folwarczny - eklektyczny, o przewadze funkcji użytkowych, powstały po 1863 r., a po 1921 r. odbudowany i powiększony

Dawna nazwa: Władysławów

Gmina: Tuczna

Położenie obiektu: na płaskim otwartym terenie, na zachód od wsi Międzyleś, przy drodze do tej wsi, przecinającej teren założenia z południowego-zachodu na północny-wschód

 

Folwark we Władysławowie powstał stosunkowo późno - nie figuruje on jeszcze na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.1, a uwidoczniony na tej mapie kwadratowy obiekt położony na zachód od wsi to prawdopodobnie unicki cmentarzyk (później cmentarz prawosławny) zaznaczony wcześniej na odręcznym planiku dóbr Władysławów z 1923 r. Powstanie folwarku należy więc wiązać z wewnętrzną kolonizacją dóbr  kodeńskich, jaka nastąpiła po uwłaszczeniu chłopów w 1863 r. i związaną z tym uwłaszczeniem przebudową gospodarki na wsi.2 Założony wówczas folwark wykorzystywał siłę roboczą z pobliskiej wsi Międzyleś, a nazwę folwarku ukuto zapewne od imienia któregoś z właścicieli majątku, a byli nimi kolejno Świderscy, hr. Sołtyk3, zaś w końcu XIX w. (pomiędzy 1883 a 1893 r.) zakupili go Szmul i Noach - Lejb Gurewiczowie.4

Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego obszar majątku w latach 80. XIX w. wynosił 913 morgów (około 460 ha)., z czego gruntów ornych i ogrodów było 583 morgów (około 280 ha), łąk 228 morgów (około 114 ha), pastwisk 63 morgów (około 32 ha), nieużytków i placów 39 morgów (około 20 ha). Na terenie folwarku było 12 budynków, z czego jeden murowany (zapewne gorzelnia).5

Pierwotne rozplanowanie folwarku Władysławów było prawdopodobnie regularne, a całość kompozycji zajmowała prostokątny teren przecięty drogą do wsi Międzyleś. Na północ od drogi do Międzylesia usytuowany był tam drewniany dwór o rzucie w kształcie litery C, przed którym urządzono kolisty lub eliptyczny gazon, a także mieścił się ogród spacerowy o regularnej kompozycji i ogród warzywny. Na wschód od dworu, w pobliżu sadzawki, w której jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym „pasano dworskie krowy", ulokowano gorzelnię. Na południe od drogi do Międzylesia stały drewniane zbudowania gospodarcze ustawione w podkowę otwartą od północy oraz mieścił się sad. Pośrodku dziedzińca gospodarczego usytuowana była studnia.6 Takie rozplanowanie, ukształtowane w chwili zakładania folwarku, stało się później podstawą jego dalszego rozwoju i mimo wielu zniszczeń było czytelne jeszcze w latach 80. XX w. Całość eklektycznego w wyrazie układu przestrzennego folwarku podporządkowana była osi głównej przecinającej założenie wzdłuż i podkreślonej drogą spacerową w części ogrodowej.

Wspomniani wcześniej Gurewiczowie nabyli folwark zapewne w celach spekulacyjnych, bo już w 1906 r. odsprzedali go Antoniemu Piachowskiemu7, który w 1910 r. sprzedał go Sewerynowi Grylicz-Gryzimowi, przy czym pewna jego część przypadła Mendlowi Milsztajnowi, który być może był „bankierem", czy też „doradcą finansowym" Grylicza.8 Nowi właściciele do wybuchu wojny 1914 r. nie poczynili prawdopodobnie w folwarku żadnych inwestycji, bowiem podobnie jak poprzednicy, prawdopodobnie zakupili Władysławów w celach spekulacyjnych.

W 1915 r. ustępujące z terenu Królestwa Polskiego wojska rosyjskie spaliły wszystkie zabudowania folwarku.9 Przez cały okres I wojny światowej grunty majątku nie były użytkowane, w wyniku czego na polach pojawiły się liczne samosiewy. Dopiero po zakończeniu działań wojennych 1920 r. przystąpiono do odbudowy folwarku. Wzniesiono wówczas prowizoryczny, kryty słomą dom, o wymiarach 5 x 7 m i stodołę o wymiarach 5 x 6 m. Oprócz tych zabudowań na terenie folwarku znajdował się jeszcze ocalały z pożaru 1915 r. sad o powierzchni 6 morgów.10 Zapewne przetrwały też wraz z sadem niektóre drogi spacerowe.

Już od 1919 r. Mendel Milsztajn prowadził na własną rękę parcelację majątku. O jego roli najlepiej świadczy niedatowana notatka komisarza ziemskiego powiatu bialskiego, skierowana do Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Siedlcach (sporządzona zapewne w sierpniu 1921 r.): „Majątek Władysławów, doszczętnie w czasie wojny europejskiej zniszczony, stał się przedmiotem spekulacji. Rola Mendla Milsztajna, który w podaniach do Urzędów Ziemskich występuje jako plenipotent Andrzeja Seweryna Grylicz-Gryzimy, w umowach zaś nowonabywcami figuruje jako współwłaściciel majątku, jest bardzo niewyraźna, Należy z cała pewnością uważać, że majątek już w 1912 r. kupiony przez spółkę Grylicz-Milsztajn na spekulację, bez myśli o prowadzeniu gospodarstwa".11

Rezultatem starań Okręgowego Urzędu Ziemskiego było zapobieżenie całkowitej parcelacji Władysławowa, jednakże obszar folwarku znacznie się zmniejszył i w 1939 r. wynosił zaledwie 174,68 ha (podczas gdy w 1921 r. folwark liczył 810 morgów, czyli około 405 ha).12

W okresie międzywojennym teren założenia został powiększony o sady położone za budynkami gospodarczymi, na południe od drogi. Tymczasowy dom zastąpiony został okazałym drewnianym dworem, wzniesionym na początku lat 30., który okoliczna ludność zwykła nazywać pałacem. Na południe od drogi wzniesiono też nowe, drewniane zabudowania gospodarcze (stodołę, oborę, stajnię) ustawione według relacji okolicznych mieszkańców w podkowę.13 Teren założenia był w latach międzywojennych dobrze utrzymywany i pielęgnowany, a całość założenia ogrodzona była drewnianym parkanem i zajmowała obszar o powierzchni około 13 ha. W ogrodzie znajdowało się kilka alei, a podjazd przed dworem wysadzony był kwiatami. Ta regularność kompozycji w połączeniu z pewnymi swobodnymi elementami (podjazd, niektóre nasadzenia przy dworze) nadawała kompozycji eklektyczny charakter.

Wybuch II wojny światowej rozpoczął okres ostatecznego zniszczenia założenia. We wrześniu lub na początku października 1939 r. czasowo przebywające na tym terenie oddziały radzieckie aresztowały ostatniego właściciela majątku - Andrzeja Grylicz-Gryzima, syna Seweryna, i wywiozły go Syberię, skąd już nie powrócił.14 Po zajęciu tych terenów przez Niemców majątkiem zarządzał niejaki Zellner, a opustoszały dwór był wykorzystywany jako szpital polowy. Po wybuchu wojny z ZSRR aby zwiększyć liczbę łóżek szpitalnych zbudowano dodatkowo w 1941 r. drewniany pawilon usytuowany na zachód od dworu. Ostatnimi pacjentami tego szpitala w 1944 r. byli żołnierze węgierscy, z których około 30 zmarło z powodu odniesionych ran, bądź z powodu epidemii. Pochowano ich pod szpalerem grabowym, na północny-wschód od dworu.15

Po wyzwoleniu 1944 r. majątek został rozparcelowany. Pozostawiono z niego niewielką resztówkę o powierzchni 18 ha, obejmującą teren założenia i przylegających doń gruntów, w której zamierzano ulokować szkołę rolniczą. W świetle późniejszej koncepcji miała tu zostać założona spółdzielnia produkcyjna, ale i te zamiary spełzły na niczym. Ostatecznie grunty orne resztówki rozparcelowano, a teren dawnego założenia przekazano Nadleśnictwu we Włodawie, które na części ogrodu urządziło szkółkę leśną niszcząc tam zupełnie dawną kompozycję. Około 1960 r. zostały rozebrane dawne zabudowania gospodarcze, z których pozostawiono jedynie dwór. lecz i ten rozebrano około 1975 r. i przeniesiono do pobliskiej wsi Ogrodniki, gdzie został wykorzystany jako świetlica wiejska. Na terenie dawnych ogrodów Władysławowa mieszkańcy wsi wybudowali natomiast podłogę do tańca. W początku lat 80. XX w. Nadleśnictwo zamierzało wyciąć resztę starych drzew założenia, jednak interwencje okolicznych mieszkańców u władz wojewódzkich powstrzymały te zamierzenia.16 Niemniej, do tego czasu usunięto już większość starych drzew obiektu i całkowicie zniszczono kompozycję jego południowej części, zaś kompozycja części północnej przetrwała jedynie w stanie szczątkowym. Na skutek tych zniszczeń obszar założenia zmalał do około 6 ha.

Do lat 80. XX w. z powstałej po roku 1863 kompozycji folwarku przetrwały: droga do wsi, drogi poprowadzone po granicach ogrodów, fragment drogi biegnącej wzdłuż osi głównej kompozycji, droga ogrodowa podkreślająca oś poprzeczną, obniżenie po sadzawce gorzelnianej oraz nieliczne dziewiętnastowieczne drzewa. Natomiast z lat międzywojennych XX w. zachowała się jedynie część sadzonych wówczas drzew.17

W roku 1986 roślinność obiektu składała się z 31 gatunków drzew i krzewów i była stosunkowo młoda. Przeważały tu lasy, wówczas najwyżej pięćdziesięcioletnie oraz dwudziestowieczne nasadzenia dawnych ogrodów. Do wyjątków należały drzewa sadzone w XIX wieku - grab o średnicy pnia 84 cm, dąb o średnicy pnia 85 cm oraz kilka drzew o średnicach pni 65-75 cm (brzóz, osik, lip i dębów), sadzonych w końcu XIX stulecia lub na początku wieku XX. Pozostałe stare drzewa - graby, lipy, dęby, brzozy, osiki, kasztanowce, sosna i wierzba - pochodziły z okresu międzywojennego XX w. lub z lat późniejszych. Roślinność tę uzupełniały młode nasadzenia szkółki leśnej oraz młode drzewa i krzewy w lasach i zaroślach. Wśród nich można było spotkać gatunki pochodzące z nasadzeń ogrodowych, takie jak lilak pospolity i tawuła Douglasa. Prócz tego rosła na terenie obiektu niewielka liczba drzew owocowych w sadku położonym w sąsiedztwie drogi do wsi (na wschód od miejsca lokalizacji dawnego podjazdu).18

Zachowana północna część obiektu była wśród okolicznych, płaskich terenów rolnych z daleka widoczna, jednak ze względu na to, że teren ten był w znacznym stopniu porośnięty lasem, sprawiała wrażenie naturalnej kępy roślinności. Dlatego założenie nie pełniło już w krajobrazie większej roli.19

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

3 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lidia, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Kodniu, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

4 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 561, Księga hipoteczna dóbr Władysławów

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII, Warszawa 1893, s. 694 oraz t. IV, Warszawa 1883, s. 240 (hasło Kodeń)

6 Informacje ustne Borkowskiego Mieczysława, zam. we Władysławowie

7 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 561, Księga hipoteczna dóbr Władysławów

8 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 561, Księga hipoteczna dóbr Władysławów

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4467, notatka z 30 września 1921 r. dotycząca parcelowanego majątku Władysławów

10 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4467, notatka z 30 września 1921 r. dotycząca parcelowanego majątku Władysławów

11 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4467, notatka z 30 września 1921 r. dotycząca parcelowanego majątku Władysławów

12 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 4467, notatka z 30 września 1921 r. dotycząca parcelowanego majątku Władysławów; Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 305

13 Informacje ustne Dymowskiej Janiny, zam. we Władysławowie; Informacje ustne Dymowskiego Antoniego, zam. we Władysławowie; Informacje ustne Borkowskiego Mieczysława, zam. we Władysławowie

14 Informacje ustne Borkowskiego Mieczysława, zam. we Władysławowie

15 Informacje ustne Dymowskiej Janiny, zam. we Władysławowie; Informacje ustne Dymowskiego Antoniego, zam. we Władysławowie; Informacje ustne Borkowskiego Mieczysława, zam. we Władysławowie

16 Informacje ustne Borkowskiego Mieczysława, zam. we Władysławowie

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego we Władysławowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

18 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego we Władysławowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

19 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicka Maria, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego we Władysławowie, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2626, szkicowy planik założenia

Mapa Obrębowa powiatu bialskiego z lat 60. XX w.

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, WładysławówKategoria:folwarczny