Wólka

Ogród folwarczny – kwaterowy, o przewadze funkcji użytkowych, powstały zapewne w XVII w. i przekształcony w wieku XX

Dawna nazwa: Wólka

Gmina: Sidra

Położenie obiektu: przy skrzyżowaniu dwóch lokalnych dróg, na niewielkim wzniesieniu otoczonym z trzech stron bagiennymi dolinami strumieni – dopływów rzeczki Bierwichy

Plan założenia folwarczno-ogrodowego w Wólce - stan z1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark w Wólce powstał na przełomie XVI i XVII w. (przed 1601 r.) i od chwili powstania aż do początku XIX w. wchodził w skład dóbr sidrzańskich (zob. Sidra PGR). Pełnił on funkcje wyłącznie użytkowe, a jego kompozycja składała się z otoczonego zabudowaniami dziedzińca, położonego u zbiegu dróg, oraz z prostokątnego ogrodu warzywno-owocowego zakończonego dwiema sadzawkami. Pomiędzy sadzawkami biegła droga z Romanówki do wsi Bierwicha, przecinająca ogród i dziedziniec. Wschodnią granicą dziedzińca i całej kompozycji biegła inna droga – z Jałówki. Te drogi dojazdowe obsadzone zostały alejami, a cały ogród posiadał regularny układ składający się z kilku prostokątnych kwater otoczonych szpalerami i alejami.

W oku 1804 dobra sidrzańskie zostały zlicytowane, po czym przeszły na własność Rajmunda Rembielińskiego, do którego należały do 1816 r., kiedy to zostały podzielone. W latach 30. XIX w. folwark Wólka stanowił własność Antona Wołkowyckiego (wzm. w 1838 r.). Po nim przejął go w 1870 r. jego syn Hipolit.

Do tego czasu zaszły w obrębie założenia różne zmiany. Wzniesiono nowy dwór usytuowany na granicy dziedzińca i ogrodu, wybudowano kompleks nowych zabudowań gospodarczych, w tym część na wschód od drogi do Jałówki. W ogrodzie, nieopodal stawów powstały trzy czworaki, a w otoczeniu dworu posadzono grupy drzew i krzewów tworząc niewielką część ozdobną kompozycji. Likwidacji uległa część podziałów ogrodu na kwatery, zaś całość powiększono o nowe sady. Całe założenie zajęło wówczas około 13 ha.

Już w latach 70. XIX w. rozpoczął się regres założenia. W 1872 r. folwark wydzierżawiono Ksaweremu Wierzbickiemu, a w 1885 r. Hipolit Wołkowycki przelał uprawnienia do zarządu majątkiem na radcę tytularnego Piotra Wołkowyckiego, syna Michała, zamieszkałego w Białymstoku i w Grodnie. W 1886 r. część gruntów folwarcznych została sprzedana chłopom.

Po śmierci Hipolita Wołkowyckiego w 1893 r. Wólkę przejęła jego córka Maria Konstancja Jordan. Od niej w 1899 r. odkupił ją płk Włodzimierz Ildefonsowicz Wołkowycki, mieszkający stale w Warszawie (później generał-lejtnant). Prawa spadkowe po nim przeszły na jego syna Mścisława, żonę Melitynę i inne dzieci – Olgę, Melitynę, Włodzimierza, Aleksego, Olega i Światosława Wołkowyckich oraz Aleksandrę Helwich. Wydzierżawili oni Wólkę Józefowi Niełomyzemu, pozostawiając sobie prawo użytkowania części dworu w okresie letnim.

W czasie I wojny światowej zginęła część rodzeństwa, więc w roku 1922 dokonano nowego podziału majątku, a w latach 20 XX w. sprzedano część gruntów, która należała do osób mieszkających poza Wólką. W 1930 r. odnotowany był już tylko jeden właściciel Wólki – Mścisław Wołkowycki.

Okres międzywojenny nie przyniósł zasadniczych zmian kompozycji założenia. Wzniesiono tylko kilka nowych budynków, m.in. kamienną oborę w ogrodzie koło sadzawki. Wydaje się to świadczyć o braku większego zainteresowania estetyką siedziby, która musiała być w tym okresie znacznie zaniedbana.

Podczas II wojny światowej zniszczone zostały zabudowania Wólki, oprócz wspomnianej kamiennej obory i domu dla dzierżawcy, który został wzniesiony w latach 30. XX w. Wycięto też większość starych drzew ozdobnych i wymarzła część drzew owocowych. Po wojnie folwark został rozparcelowany, a teren założenia podzielono między trzech rolników, którzy przystosowali go do potrzeb gospodarki chłopskiej i przekształcili wznosząc wiele nowych budynków. Siedlisko podzielono wieloma nowymi ogrodzeniami, a teren dawnego ogrodu zamieniono na pastwiska i pola uprawne, usuwając zeń sukcesywnie kolejne elementy dawnej kompozycji.

Do lat 80. XX w., oprócz dwóch wspomnianych wcześniej budynków z okresu międzywojennego, przetrwały w Wólce fragmenty szpaleru lipowego i wierzbowego, fragment alei lipowej, aleja kasztanowcowa przy drodze do Jałówki, kilka pojedynczo rosnących starych drzew i sadzawka. Na gruzach po starych budynkach i przy drogach wyrosły z samosiewów młode drzewa, a część dawnego ogrodu zajęły olsy. Ogólnie rosło tu w tym czasie tylko 14 gatunków drzew i krzewów, a zachowany starodrzew pochodził w większości z II połowy XIX w. lub z nasadzeń dwudziestowiecznych. Wyjątkiem były kasztanowce w alejach przydrożnych, które zostały dosadzone w I połowie XIX w.

Po zniszczeniu kompozycji ogrodu i upodobnieniu dawnego siedliska folwarcznego do typowych siedlisk chłopskich, istniejące tu jeszcze resztki starych zadrzewień nie odgrywały już w krajobrazie większej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 683 i 685

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 13.560, 13.561, 13.565, 13.861, 13.916, 14.610

AP Białystok, Białostocko-Sokólsko-Bielska Opieka Szlachecka, nr 63

AP Białystok, Akta notariusza sokólskiego, Witolda Czarneckiego, 1958 r., nr (2825)323, 1918 r., nr (854)763, 1929 r., nr (679-84)1215

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 64

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 151

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój i zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI,Wrocław 1977, s. 40

Korneluk Eugeniusz, Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wólce, Białystok 1981, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 160, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród folwarczny, Wólka, józef maroszekKategoria:folwarczny