rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWólka Nosowska

Ogród dworski - Barokowy, kwaterowy, powstały w zap. w II połowie XVII w., z elementami kompozycji swobodnych wprowadzonymi podczas przebudowy i rozbudowy rozpoczętej około połowy XIX w.

Dawna nazwa: Wólka Nosowska

Gmina: Stara Kornica

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym w kierunku zachodnim do strumienia stanowiącego pierwotnie naturalną granicę kompozycji (później poszerzonej o tereny położone na zachód od strumienia), przy drodze do wsi biegnącej z południa na północ, a na południe od drogi z Kornicy do Konstantynowa

 

Wólka Nosowska powstała w wyniku wewnętrznej kolonizacji dóbr Nosów, które do roku 1516 należały do królowej Heleny, a następnie nadane zostały Wasylowi Iwanowiczowi Puzynie, zaś w roku 1528 były w posiadaniu Juchny Wańkowicza (zapewne zięcia lub drugiego męża żony poprzedniego właściciela), po którego bezpotomnej śmierci w roku 1542 dobra te wróciły do hospodara, po czym w roku 1545 nadano je Iwanowi Wasylowi Lackiemu. W 1566 r. syn Iwana Wasylowicza Lackiego - Iwan otrzymał potwierdzenie własności Nosowa.1 W roku 1580 właścicielem dóbr był Teodor Lacki, który prawdopodobnie wydzierżawiał je Michałowi Wyszykowskiemu, który w imieniu Lackiego opłacił w tym roku pobór.2 Nic nie wskazuje na to, by w roku 1580 istniały folwark lub wieś w Wólce Nosowskiej. Przypuszczać raczej należy, że wieś Wólka i związany z nią folwark powstały w wieku XVII, być może podczas kolonizacji, jaka miała miejsce po okresie wojen szwedzkich w latach 1655-1660.3

Siedemnastowieczne pochodzenie interesującego nas obiektu zdaje się potwierdzać bardzo regularna kompozycja ogrodu, czytelna w zarysie jeszcze w latach 80. XX w., a wskazująca, iż składał się on z kwater poprzedzielanych alejami. Zachowany do tego czasu układ osi i alei (choć obsadzonych na nowo w wieku XVIII) sugeruje, że tereny ogrodów miały od początku swojego powstania ozdobny charakter, co plasowałoby założenie w Wólce Nosowskiej wśród najbardziej reprezentacyjnych kompozycji ogrodowych istniejących na tym terenie w wiekach XVII i XVIII. Posiadało ono zapewne bogaty barokowy wystrój kwater ogrodowych sąsiadujących od zachodu ze strumieniem i stawami. Z powodu niezachowania się elementów wchodzących w skład innych części funkcjonalnych założenia nie jest znana siedemnastowieczna lokalizacja zabudowań gospodarczych ani ówczesna lokalizacja ogrodów użytkowych.

W wieku XVIII (a być może już w XVII) Wólka należała do podlaskiej gałęzi rodziny Wężyków, której ośrodkiem dóbr był Witulin (z którego wywodził się Franciszek Wężyk, poseł na Sejm w latach 1810-1813 oraz znany w I połowie XIX w., poeta).4 Dwór w Wólce stanowił w tym czasie jeden z ośrodków włości nosowskiej Wężyków i prawdopodobnie nie był wydzierżawiany lecz zarządzany przez kogoś z rodziny właścicieli (za czym przemawia też reprezentacyjny charakter ogrodów).

Barokowa kompozycja utrzymywana była w Wólce przez cały wiek XVIII w dobrym stanie, co sprawiło że oparła się ona w zasadniczych elementach późniejszym próbom przekształcania kompozycji geometrycznej na krajobrazową.

Około połowy XIX w., prawdopodobnie drogą podziałów rodzinnych, nastąpił podział majątku nosowskiego na dwie, prawie równe części - do Nosowa należało po podziale 1372 morgów gruntu (około 686 ha), a do Wólki 1454 morgów (około 727 ha).5 Po podziale Wólka znalazła się w rękach Wroczyńskich, którzy przebudowali kompozycję ogrodową otaczającą murowany pałac wzniesiony około 1840 r. przez Ignacego Wężyka. Dawnym regularnym ogrodom ozdobnym starano się nadać krajobrazowy charakter, co ze względu na istniejący geometryczny układ alei okazało się niezmiernie trudne, toteż przebudowa polegała głównie na wprowadzeniu trawników do wnętrz parkowych oraz na lokalizacji w sąsiedztwie dworu kolistych i półkolistych kwietników i dróg - m.in. w sąsiedztwie pałacu urządzono od nowa 3 wnętrza otoczone kolistymi i półkolistymi drogami. Wnętrza położone na północ i południe od dworu pełniły role podjazdów, do których prowadziły dwie bramy w kamienno-ceglanym ogrodzeniu parku. Dalszym częściom dawnych, barokowych ogrodów również starano się nadać krajobrazowy charakter, jednak w efekcie ograniczono się do tylko do założenia trawników między alejami i do posadzenia na obrzeżach tych wnętrz pewnej ilości drzew i krzewów mających zacierać regularny wcześniej układ. W starych alejach uzupełniono nasadzenia, a w sąsiedztwie pałacu posadzono we wnętrzach inne drzewa - w skupinach i pojedynczo. Do kompozycji widokowej włączono teren położony na zachód od strumienia, na którym rosły stare olsze i wierzby, dawniej otaczające zapewne jeden ze stawów. Na południe i południowy-zachód od parku, przy drodze ziemnej wyznaczającej jego granicę założono obszerny warzywnik lub sad, a dalej na południe i południowy-zachód ulokowano zabudowania części gospodarczej, w której na zachód od strumienia, przy dwóch stawach, stała rządcówka. Przy drodze do zabudowań gospodarczych, w sąsiedztwie stawu urządzono kapliczkę w pniu starej wierzby. Na północ od parku, przy drodze do Starej Kornicy zlokalizowano osadę folwarczną, a przy skrzyżowaniu dróg do Nosowa i Kornicy wzniesiono murowaną karczmę (o nazwie Grosz) i inne zabudowania gospodarcze majątku, które istniały do 1966 r.6 Park i część gospodarczą ogrodzono murem kamienno-ceglanym, w którym umieszczono dwie bramy - jedną usytuowaną na południe od pałacu, a drugą przy drodze do wsi na północny-wschód od pałacu (na jednej z osi kompozycyjnych założenia). Od zachodu park nie był ogrodzony, a naturalną granicę założenia wyznaczał rów z wodą wykopany za strumieniem. Włączono też do kompozycji parkowej teren położony między strumieniem a tym rowem. Całość kompozycji zajęła po tych zmianach obszar o powierzchni około 17,2 ha.

W 1885 r. powierzchnia majątku wynosiła 1454 morgów (około 727 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 939 (około 469,5 ha), łąk morgów 138 (około 69 ha), lasu morgów 339 (około 169,5 ha). Budynków murowanych stało tu 14, a drewnianych 18. Do majątku należała też kopalnia kredy wykorzystywanej do wypalania wapna.7

W opisanym stanie założenie przetrwało do 1915 r., kiedy to wycofujące się oddziały rosyjskie wykopały na terenie parku w ramach planowanej akcji opóźniającej szereg okopów, niszcząc drzewostan i dewastując przyległy teren. Na szczęście nie doszło do walk na tym terenie toteż pałac i pozostałe zabudowania ocalały.8

Po wojnie Wólkę wydzierżawiono Stanisławowi Biernackiemu, a w roku 1926 Czesław Wroczyński i Henryk Gurski, działający w imieniu Jadwigi z Wroczyńskich Gurskiej, zamierzali sprzedać Wólkę Nosowską dotychczasowemu Dzierżawcy (Stanisławowi Biernackiemu), który jednak wykupić miał tylko 498,5 ha, gdyż reszta - około 250 ha - miała zostać rozparcelowana. W tym okresie obszar siedliska wynosił około 11 ha.9 Planowana sprzedaż nie doszła jednak do skutku, gdyż jak twierdzili okoliczni mieszkańcy, Wólka Nosowska aż do II wojny światowej należała do Wroczyńskich i była wydzierżawiana kolejno Biernackiemu, Juchniewiczowi, Tarkowskiemu i - przed samą wojną - Stefanii Jachowskiej. W tym czasie Czesław Wroczyński przebywał w Warszawie, a Jadwiga Gurska we Lwowie.10

Wólka Nosowska - dwór - lata międzywojenne

Dwór w Wólce Nosowskiej - lata międzywojenne XX w.

Publ. www.polinow.pl

Podczas II wojny światowej na polach Nosowa Niemcy założyli zapasowe lotnisko polowe połączone z Łosicami brukowaną drogą, do budowy której posłużyły kamienie uzyskane z rozbiórki ogrodzeń w Wólce. W czasie działań wojennych 1944 r. pałac został uszkodzony pociskiem artyleryjskim. Ucierpiała też przy okazji część drzewostanu parkowego.

Po wojnie w pałacu zakwaterowano trzy rodziny dawnych pracowników folwarcznych. Grunty majątku rozparcelowano, a teren założenia przejęła gmina, która wydzierżawiła go na pastwisko, zaś zabudowania gospodarcze sprzedała z przeznaczeniem do rozbiórki. W dawnej karczmie ulokowano szkołę podstawową, która później ze zniszczonego budynku karczemnego przeniosła się około 1954 r. do pałacu.

Pozbawione konserwacji czworaki dworskie w szybkim tempie zostały zrujnowane. Dawna osada folwarczna i karczma zostały więc ostatecznie rozebrane w roku 1966, a uzyskany z tej rozbiórki materiał wykorzystano do budowy drogi.

W roku 1958 w południowo-wschodnim rogu parku rozpoczęto budowę nowej szkoły, którą ukończono w roku 1960. Budynek ten ustawiono na wprost południowej bramy, w poprzek dawnej osi i drogi parkowej.

Po wyprowadzeniu się szkoły dwór był do roku 1963 wykorzystywany jako świetlica wiejska, a następnie, wobec całkowitego zniszczenia pokrycia dachowego, został opuszczony i popadł w ruinę. Szkoła, po przeprowadzce do nowego budynku czyniła starania o przejęcie całości terenów ogrodowych i zlikwidowanie tam wypasu bydła. Starania te jednak nie przyniosły pożądanego rezultatu.

W roku 1967, w ramach prowadzonej wówczas akcji tzw. deglomeracji Warszawy planowano umieszczenie w Wólce filii przedsiębiorstwa Warsep, jednak projekt ten upadł po roku 1970.11

Na skutek braku konserwacji i niewłaściwego użytkowania dawne tereny ogrodowe Wólki uległy w okresie powojennym dewastacji. Pasące się zwierzęta uszkodziły wiele starych drzew, część parku zajęły zarośla i samosiewy młodych drzew, zanikła część dróg ogrodowych, które zostały zastąpione przez nowo wydeptane ścieżki. Ponadto, na zachód od szkoły wzniesiono murowany budynek gospodarczy i dwie drewniane szopy.12

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji regularnego, barokowego założenia powstałego zapewne w II połowie XVII w. i rozwijanego w wieku XVIII zachowały się: fragmenty alei i szpalerów pozwalające odczytać przebieg dawnych osi kompozycyjnych, stosunkowo duża liczba starych drzew oraz dwa położone nad strumieniem stawy. Nienaruszone pozostały też granice ogrodów ozdobnych wyznaczone przez strumień i dwie drogi jezdne. Z kompozycji powstałej w XIX w. zachowały się do tego czasu: ruiny dworu, wnętrza parkowe sąsiadujące z pałacem, drogi i roślinność podjazdu usytuowanego na południe od pałacu, południowa brama wjazdowa, teren należący do parku, a położony na zachód od strumienia, część nasadzeń drzew, kapliczka w pniu starej wierzby w pobliżu strumienia i starej drogi do zabudowań gospodarczych, teren po dawnym sadzie (zajęty przez pola uprawne), i ogródki warzywne.13

W 1981 r. roślinność założenia składała się z 36 gatunków drzew i krzewów. Wiele starych drzew rosło tu w pozwalających odczytać dawny schemat kwaterowej kompozycji alejach i szpalerach oraz w grupach. Większość tych starych drzew stanowiły lipy (co potwierdzałoby barokową metrykę kompozycji). Wiele starych lip pochodziło z końca XVIII wieku lub z początku wieku XIX, jednak zachowały się też egzemplarze starsze, zapewne siedemnastowieczne.

Do najstarszych drzew należały: pomnikowa lipa drobnolistna o średnicy pnia 150 cm, rosnąca przy północnej granicy parku, lipa o średnicy pnia 110 cm, rosnąca w sąsiedztwie północnej granicy parku (na zachód od miejsca lokalizacji dawnych czworaków), lipa o średnicy pnia 105 cm, rosnąca przy południowej granicy dawnego sadu, grupa starych lip o średnicy pni do 110 cm, rosnąca na północny-zachód od wnętrza położonego na północ od pałacu. Drzewami pochodzącymi z końca XVIII i z początku XIX w. były: duża ilość lip drobnolistnych w alejach i szpalerach, osiągających średnice pni 70-100 cm, lipa srebrzysta o średnicy pnia 100 cm, rosnąca w północno-wschodnim rogu parku, dąb szypułkowy o średnicy pnia 95 cm, rosnący na południowy-wschód od dworu, kasztanowiec biały o średnicy pnia 90 cm, rosnący na wschód od podjazdu przy granicy parku, szpaler modrzewi o średnicach pni od 60 do 80 cm, rosnący na zachód od wnętrza leżącego na północ od pałacu, stare graby o średnicach 40-65 cm, rosnące przy granicach założenia (wyrosłe z odrostów po dawnych strzyżonych szpalerach) oraz stare olsze czarne rosnące w otoczeniu strumienia i osiągające średnice pni 70-90 cm.

Pozostałe stare drzewa założenia zostały posadzone lub wyrosły z odrostów po ściętych drzewach około połowy XIX w. i w późniejszych latach tego stulecia. Drzew pochodzących z początku XX w. i z lat międzywojennych rosło na terenie obiektu zaledwie kilkanaście i należy przypuszczać, że nie pojawiły się tu w wyniku jakiejś planowanej interwencji kompozycyjnej.

Duże połacie parku porośnięte były przez grupy młodych samosiewów drzew oraz zarośla znacznie zniekształcające wcześniejszą kompozycję wnętrz parkowych. Poza tym występowały też żywopłoty, nieliczne nasadzenia młodych drzew i krzewów oraz kwietniki zlokalizowane w sąsiedztwie szkoły.14

Teren założenia wyróżniał się w krajobrazie jako zwarta grupa starych drzew. Poza tym, bogaty stary drzewostan alei i szpalerów sprawił, że obiekt był niewątpliwie cenny dla krajobrazu wsi. Miał też dobre połączenia funkcjonalne z wsią i był dobrze widoczny z dróg do Nosowa i Kornicy. Wywierał także korzystny wpływ na kształtowanie się warunków przyrodniczych otoczenia.15

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

 

Wólka Nosowska - ruiny

Ruiny dworu w Wólce Nosowskiej - stan wspólczesny
Publ. www.polinow.pl

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 26

2 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, Polska XVI w., t. XVII, Podlasie, cz. I, Warszawa 1908, s. 65

3 Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, 1977

4 Encyklopedia powszechna Olgelbranda, t. XII, Warszawa 1884, s. 87

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII, Warszawa 1893, s. 844 (hasło Wólka Nosowska)

6 Informacje ustne: Samociuka Jana, zam. w Wólce Nosowskiej, Samociuk Jadwigi, zam. w Wólce Nosowskiej, Koszołko Stanisława, stangreta w majątku Wólka Nosowska, zam. w Wólce Nosowskiej, Churdynki Adolfa, zam. w Wólce Nosowskiej, Stefaniuka Antoniego, zam. w Wólce Nosowskiej

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII, Warszawa 1893, s. 844

8 Informacje ustne Koszołko Stanisława, zam. w Wólce Nosowskiej

9 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, ne 3056, Akta parcelacji majątku Wólka Nosowska

10 Informacje ustne Koszołko Stanisława, stangreta w majątku Wólka Nosowska, zam. w Wólce Nosowskiej oraz Churdynki Adolfa, zam. w Wólce Nosowskiej

11 Informacje ustne Stefaniuka Antoniego, zam. w Wólce Nosowskiej oraz Koszołko Stanisława, stangreta w majątku Wólka Nosowska, zam. w Wólce Nosowskiej

12 Informacje ustne Stefaniuka Antoniego, zam. w Wólce Nosowskiej; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Wólce Nosowskiej, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Wólce Nosowskiej, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Wólce Nosowskiej, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Wólce Nosowskiej, Biała Podlaska 1981, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Wólka Nosowska, krzysztof kucharczykKategoria:dworski