Widowo

Ogród dworski – kwaterowy, powstały na początku XVII w. a około 1709 r. przebudowany w duchu barokowym, zaś w XIX w. częściowo przekształcony

Dawna nazwa: Lubmajerowizna

Gmina: Bielsk Podlaski

Położenie obiektu: na terenie płaskim, obok bijącego tu źródła

Plan terenu założenia dworsko-ogrodowego w Widowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Założony około 1499 r. folwark stanowił początkowo wyposażenie wójtów bielskich (ze względu na sąsiedztwo wsi Stanisławowo, zwany był początkowo folwarkiem Stanisławowo). Wójtostwo to zostało w 1526 r. wykupione przez bogatego kupca bielskiego Iwana Scheniewicza i ofiarowane radzie miejskiej Bielska Podlaskiego. Od tego czasu folwark i położona obok niego wieś Stanisławowo (dziś Widowo) stanowiły przedmieście Bielska. W II połowie XVI w. folwark był stale wydzierżawiany, najczęściej przez wójtów i podwójtów bielskich. Przed 1614 r. wszedł w jego posiadanie drogą zamiany Maciej Szempliński, od którego odkupił go w 1614 r. Jan Lubmajer. Odtąd aż do 1915 r. założenie nosiło nazwę Lubmajerowizna. Akt kupna Lubmajerowizny z 1614 r. wspominał o dworze, ogrodach, sadzawce i krynicy, położonych w pobliżu traktu wiodącego z Bielska do folwarku Użyki.

Kompozycja tego obiektu na początku XVII w. składała się z dziedzińca otoczonego budynkami gospodarczymi, z sadów, z niewielkiej części ozdobnej i z sadzawki. Przy południowej pierzei dziedzińca stał tam dwór ekonoma, do którego wiodła od południa, przez sąsiadującą z folwarkiem dąbrowę, droga dojazdowa. Mijała ona niewielki ogród ozdobny usytuowany przed dworem i prowadziła dalej na północ przecinając teren siedziby. Na wschód i zachód od zabudowań mieściły się dwie kwatery sadów. Dominowały tu funkcje gospodarcze, gdyż rezydencja posiadaczy folwarku mieściła się w innym miejscu – w obrębie dzielnicy Dubicze.

W 1640 r. wdowa po Janie Lubmajerze – Barbara z Bergerów sprzedała dobra odziedziczone po śmierci męża Adamowi Kazanowskiemu, kasztelanowi sandomierskiemu, staroście bielskiemu. W 1654 r. Elżbieta Słuszczanka na Czasnikach Kazanowska, marszałkowa nadworna koronna, starościna i wójtowa bielska, darowała je Piotrowi Wisłouchowi i jego żonie Halszcze Zacharzewskiej, ta zaś sprzedała dobra w 1666 r. Stanisławowi Łoźmińskiemu, skarbnikowi ziemi bielskiej, pułkownikowi wojsk koronnych. W 1684 r. nabył je Krzysztof Stanisław Mokrzecki, a później posiadali je: Jan Groszkowski, podczaszy mozyrski (od 1708 r.), Bazyli Koszewicz, landwójt miasta Bielska (od 1752 r.) i jego córka Anastazja Kozłowska (w latach 1752-1782) oraz Paweł i Elżbieta Kozłowscy (od 1804 r.). Do 1827 r. współwładała majątkiem druga żona Pawła Kozłowskiego Marianna z Herliczków 1^o voto Matuszewiczowa, córka malarza nadwornego Jana Klemensa Branickiego.

Przed 1708 r. nastąpić musiał podział majątku Lubmajerowizna na dwie części – Lubmajerowiznę i Klementynów, który stał się własnością Jana Klemensa Branickiego, a po jego śmierci do początków XIX w. należał do wdowy po nim Izabeli z Poniatowskich Branickiej.

Po podziale Lubmajerowizna nabrała charakteru rezydencjonalnego więc wzniesiono tu nowy dwór zwrócony frontem w kierunku wschodnim i poszerzono część ozdobną, która zajęła teren dawnej zachodniej kwatery sadu. Zlokalizowano tu m.in. kolisty klomb otoczony rowem i obsadzony dookoła lipami. Granice ogrodu obsadzono szpalerami lub alejami grabowymi. Układ pozostałych części założenia nie uległ zasadniczym zmianom.

W XIX w. Lubmajerowizna przeszła na własność rodziny Pieńkowskich – do 1891 r. należała do żony Mikołaja Pieńkowskiego Wandy, a po jej śmierci, od 1892 r. władali majątkiem Mikołaj Pieńkowski oraz jego synowie: Piotr, Stefan, Konstanty, Roman, Wiktor i Jan. W 1983 r. rozsprzedali oni grunty majątku, a siedzibę dworską wydzierżawili Żydom bielskim jako teren sadowniczy. Dzierżawcy założyli tu cegielnię, która funkcjonowała do 1913 r., a została zniszczona w czasie działań wojennych, podobnie jak i zabudowania dworskie.

Około 1938 r. teren siedliska dworskiego został rozparcelowany pomiędzy rolników ze wsi Widowo, którzy rozebrali zrujnowane zabudowania i wycięli sąsiadującą z założeniem dąbrowę, a także pewnie i większość drzew ozdobnych ogrodu.

Widok od południowego-wschodu na szczątki ogrodu dworskiego w Widowie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2232

Założenie dworsko-ogrodowe w Widowie - widok od południowego-zachodu na dwa pomnikowe dęby
pozostawione z dawnej dąbrowy - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2233

Po II wojnie światowej przy granicy sadów posadzono żywopłoty leszczynowe i szpalery świerkowe, które wkrótce zostały zlikwidowane razem z sadami. Miejsce ogrodów zajęły pastwiska i pola uprawne. Z dawnej kompozycji przetrwały tylko: sadzawka, ślady okopanego rowami klombu, nieliczne stare drzewa będące w końcu lat 70. XX w. w wieku około 50-70 lat, drzewa wyrosłe z odrostów korzeniowych po wycięciu lip otaczających klomb i przy zachodniej granicy ogrodu, część żywopłotów poprzerastanych samosiewami, a także wyróżniające się cztery dęby z dawnej dąbrowy liczące 200-300 lat. W tym czasie rosło tu zaledwie 14 gatunków drzew i krzewów, wliczając w to roślinność samorzutnie wyrosłą wokół sadzawki. Tak więc dawna kompozycja została prawie całkowicie zniszczona i nie pełniła już w krajobrazie większej roli.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 660, k. 27-44, nr 2335

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 10.404, 10.405, 10.419, 10.497, 10.542, 10544, 10.549

Archiwum Diecezji w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Bielsku Podlaskim, Akta zgonów dekanatu bielskiego

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 92

Opisanie rukopisnego otdielenija Vilenskoj publicnoj biblioteki, t. IV, Wilno 1895-1906, s. 57-112

Informacje ustne Mackiewicz Katarzyny, zam. w Widowie

Maroszek Józef, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Widowie, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 158, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Karte des westlichen Russands, Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme. (b.m.). Druck 1915, Skala 1:100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Widowo, józef maroszekKategoria:dworski