Wożuczyn Cukrownia

Kompozycja ogrodowa przy cukrowni - wieloczęściowa, regularna kompozycja nawiązująca do koncepcji miasta - ogrodu, powstała w XX wieku na miejscu dziewiętnastowiecznego folwarku w dwóch etapach - w latach 1911-1914 (pierwszy etap) i w latach 1922-1939 (drugi etap)

Dawna nazwa: Cukrownia Wożuczyn

Gmina: Rachanie

Położenie obiektu: na południowy-wschód od Wożuczyna, na północny-zachód od Michałowa i na południowy-zachod od doliny rzeki Wożuczynki

Cukrownia Wożuczyn powstała na początku XX w. z inicjatywy ziemiaństwa dawnego powiatu tomaszowskiego. Jeszcze w 1894 r. według opisu Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego nie było w Wożuczynie żadnych poza gorzelnią i młynem zakładów przemysłowych.¹ Istniał tam natomiast folwark należący do dóbr Wożuczyn, którego zabudowania zlokalizowane były w rejonie obecnej części gospodarczej założenia. Kształt przestrzenny tego folwarku jest dziś mało znany. Wiodła do niego od strony Wożuczyna aleja lipowa zakończona widokiem na kościół i starą siedzibę dworską w Wożuczynie. Przy folwarku mieścił się prawdopodobnie sad lub ogród warzywno-owocowy obsadzony wzdłuż granic lipami szerokolistnymi i być może istniały także drogi poprowadzone wzdłuż tego ogrodu prostopadle do lipowej alei dojazdowej, przy których mogły rosnąć drzewa różnych gatunków.

Cały ten teren miał wejść później w posiadanie cukrowni, a poszczególne elementy jego dotychczasowego zagospodarowania stały się następnie składowymi większej kompozycji przestrzennej związanej z tym zakładem przemysłowym. W opozycji do zabudowań folwarcznych zlokalizowano zabudowania przemysłowe cukrowni, a oba te zespoły budynków połączono drogą, stanowiącą główną oś kompozycji nowego założenia. Zachowano starą aleję dojazdową do folwarku i podporządkowano jej nowy układ dróg przecinających się pod kątami prostymi. Zachowano też przynajmniej część ogrodów folwarcznych oraz towarzyszących im dróg i nasadzeń ozdobnych.

Wśród inicjatorów całego przedsięwzięcia wymienić należy Tomasza Wydźgę z Wożuczyna, Stanisława Kowerskiego z Duba oraz Aleksandra Szeptyckiego z Łaszczowa.² Założycielom cukrowni, a byli to przedstawiciele wielkiej własności ziemskiej dysponujący w dużej mierze ziemiami pszenno-buraczanymi, chodziło o zwiększenie zysków ze swych ziem w wyniku budowy na miejscu zakładu przerabiającego buraki - jeden z podstawowych produktów tych ziem. Pozwalało to bowiem uniknąć kosztownych przewozów surowców do cukrowni w rejonie Lublina.

Nowo założona spółka akcyjna powstała około 1910-1911 r. i z rozmachem rozpoczęła działalność. Prace budowlane na terenie przyszłej cukrowni rozpoczęto w 1912 r., a już w roku następnym wyprodukowano pierwszy cukier. Wraz z budową cukrowni tworzono także system komunikacyjny pozwalający szybko (i tanio) dowozić do cukrowni surowce. Między innymi w 1912 r. powstała linia kolejki wąskotorowej łącząca dobra Łaszczów poprzez Grodysławice z Wożuczynem.³

Cukrownia w Wożuczynie zaprojektowana została od początku jako na wskroś nowoczesny zakład przemysłowy, któremu towarzyszyć miały osada mieszkaniowa, sklepy, szkoła oraz ogrody o funkcjach ozdobnych i użytkowych. Autorem projektu całego założenia był znany architekt warszawski i lwowski Tadeusz Zieliński (ur. w 1883, zm. w 1925 r.).⁴ Wzorów dla tej kompozycji należy szukać w modnej na początku XX wieku koncepcji miasta - ogrodu, które miało zapewnić nie tylko pracę, ale też godne i zdrowe warunki butowania mieszkańców. Na każdym kroku widoczna tu była dbałość o szczegóły, począwszy od ogólnej idei rozplanowania założenia oraz głównych jego osi biegnących z południowego-zachodu na północny-wschód, a skończywszy na architekturze poszczególnych domostw. Nowa kompozycja wykorzystywała istniejącą aleję lipową, folwark oraz część innych dróg i towarzyszących im nasadzeń. Tym istniejącym, przecinającym się pod kątami prostymi osiom, podporządkowano szkielet komunikacyjny nowego założenia. Dotychczasowe osie umożliwiały bowiem najbardziej korzystne pod względem nasłonecznienia usytuowanie poszczególnych domów. Powstał tu układ pasmowy - wzdłuż pasma zabudowy przemysłowej cukrowni ciągnęło się bowiem z południowego-wschodu na północny-zachód równoległe do niego pasmo mieszkalno-wypoczynkowe.

Chociaż całość rozplanowano przed I wojną światową około 1910-1912 r., to najpierw realizowano część produkcyjną. Jednocześnie z nią wzniesiono dom mieszkalny zarządcy cukrowni (przy ul. Jarzębinowej 19) oraz budynek administracyjny (przy ul. Fabrycznej 4), a na południe od niego pierwsze budynki mieszkalne i gospodarcze projektowanego osiedla dla specjalistów i pracowników cukrowni. Wytyczono też główne drogi osiedla i obsadzono je drzewami. Stały się zatem widoczne podstawowe podziały funkcjonalne założenia, dla którego oś główną stanowiła droga łącząca folwark z cukrownią. Na południe od tej osi powstać miało osiedle, składające się z domów i ogrodów użytkowych, podzielonych drogami i alejami oraz z budynków usługowych i biurowych, W centrum (na północ od głównej osi) przewidziano ogród, przy czym początkowo był to teren zajęty prawdopodobnie przynajmniej w części przez ogród folwarczny, a później podzielono ten teren pomiędzy park i sad.

Na północ od tego ogrodu zaprojektowano zabudowania reprezentacyjne (m.in. dom dyrektora cukrowni), które miały być otoczone ogrodami w części ozdobnymi, a w części użytkowymi. Dlatego przed frontem domu zarządcy cukrowni założono kolisty podjazd z gazonem i kwietnikiem oraz posadzono na trawnikach grupy drzew i krzewów ozdobnych.

Dalsze prace zostały przerwane w 1914 r. wybuchem I wojny światowej. W 1914 r. część dawnego powiatu tomaszowskiego zajęły wojska austriackie, a następnie w 1915 r. wkroczyli tu Rosjanie, a wreszcie w końcu 1915 r. Wożuczyn ponownie znalazł się w rękach austriackich. W 1914 r. cukrownia częściowo spłonęła, lecz budynek odrestaurowano jeszcze w tym samym roku i mimo strajku pracowników spowodowanego pogorszeniem warunków pracy produkcja została wznowiona.⁵

Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono w 1922 r. do kontynuacji realizacji zaplanowanego programu założenia zgodnie z projektem z 1910 roku. W latach 20. XX w. realizowano przede wszystkim osiedle mieszkaniowe. Wydaje się jednak, że realizując projekt przestrzenny sprzed I wojny światowej nadano nowy wyraz architekturze. Powstawała ona bowiem najwyraźniej pod wpływem tzw. stylu narodowego, rodzącego się w środowisku krakowskim i poszukującego inspiracji w polskim renesansie i baroku. W tym stylu starano się wznosić w Wożuczynie nie tylko budynki mieszkalne, ale także towarzyszące im zabudowania gospodarcze toteż powstał tam w efekcie unikalny zespół jednorodnej stylowo zabudowy, w którym nawet drobne elementy architektoniczne i małe budyneczki gospodarcze stanowiły ważne komponenty całej kompozycji.

W roku 1922 przystąpiono też do realizacji parku. Pierwsze drzewa posadzili w nim ogrodnicy z Wożuczyna Leon Misiewicz i Wincenty Serwa. W tym samym czasie, a więc około 1922-1923 r., realizowano budynki mieszkalne wyższego personelu technicznego cukrowni (m.in. budynek przy ul. Jarzębinowej). Wzniesiono wówczas także piękny zespół murowanych budynków folwarku, który stanowił estetyczne zamknięcie głównej osi.⁶

Pośrodku parku umieszczono budynek szkoły, wokół którego rozplanowano system alei spacerowych nawiązujący do rozwiązań kwaterowych. Aleje te obsadzono brzozami i żywotnikami, a wybiegały one na klomb przed szkołą, do którego wiodła od strony cukrowni droga wjazdowa. Wzdłuż północnej granicy parku i położonego obok niego sadu rósł stary szpaler lip szerokolistnych, który uzupełniono nowymi nasadzeniami. We wnętrzach parkowych posadzono dużą ilość świerków, kasztanowce, grochodrzewy, klony, lipy oraz żywotniki, jaśminowce i nieco krzewów innych gatunków.

Wysokie umiejętności autorów założenia widoczne były m.in. w sposobie powiązania realizowanej wówczas architektury z krajobrazem. Harmonijnie połączono budynki z zielenią parkową i obsadzono zielenią wszystkie ulice osady oraz zachowano aleję lipową, u wylotu której ponad stawem dworskim rozciągał się widok na kościół i starą, okazałą siedzibę dworską w Wożuczynie.

Do 1939 r. zrealizowano cały zaplanowany przed 1914 r. układ przestrzenny, który dodatkowo wzbogacono o sad położony w północnej części założenia i otoczony szpalerami drzew.

Okres II wojny światowej cukrownia i całe założenie przetrwały bez większych zniszczeń. Zarząd Towarzystwem Akcyjnym „Cukrownia Wożuczyn" przejęło w czasie wojny powiernictwo Rzeszy, z ramienia którego zarządzał cukrownią Niemiec Stiegier.⁷

Po wojnie cukrownię upaństwowiono, a pierwszym jej powojennym dyrektorem został Jan Demski. Pierwsze lata powojenne nie przyniosły większych zmian. Eksploatowano nadal zabudowania wzniesione w latach 20. i 30. XX w. Dopiero w latach 60. i 70. tego stulecia dokonano tu istotniejszych przeobrażeń. Między innymi rozbudowano dawną szkołę i zamieniono ją na przedszkole.⁸ W wyniku przebudowy budynek ten stracił dawne proporcje i przestał korespondować kompozycyjnie z otoczeniem. Następnie wzniesiono w latach 70. i 80. zespół bloków mieszkalnych i hotel robotniczy. Te pudełkowate budynki były kompletnie niezharmonizowane z innymi. Podobnie nieciekawe formy nadano budynkom wzniesionym obok folwarku, ośrodkowi zdrowia i nowym budynkom przemysłowym w obrębie cukrowni.⁹

Znacznym zmianom uległ wygląd terenu przy zabudowaniach. Położono nowe nawierzchnie dróg (z trylinki, asfaltu lub betonu) i chodniki. Ogrody przydomowe zostały zaniedbane i w części zarosły. Znaczne połacie terenu zdewastowano podczas budowy nowych bloków. Wzniesiono sporo szpetnych szop i ogrodzeń. Przy drogach i przy części budynków założono nowe trawniki, posadzono drzewa, żywopłoty i grupy krzewów. W sąsiedztwie klubu i kina założono nowy zieleniec. Zlikwidowano część sadu zajmującego północną część kompozycji. W parku wyasfaltowano wjazd, położono nawierzchnie z trylinki w części alei brzozowych, doprowadzono do niego chodniki, wyasfaltowano boisko, poogradzano siatką część terenu przy przedszkolu, dokonano nowych nasadzeń we wnętrzach parkowych oraz wprowadzono regularną kompozycję dróg, żywopłotów i szpalerów na zachód od przedszkola. W sąsiedztwie przedszkola wybudowano też garaż i śmietnik, a w południowo-zachodniej części parku ustawiono obelisk poświęcony pamięci Władysława Gomółki i Władysława Sienia, poległych w walce o utrwalenie władzy ludowej w Wożuczynie. Wzniesiony też został w Wożuczynie drugi pomnik - kamień z tablicą pamiątkową poświęconą ofiarom zbrodni hitlerowskich dokonanych w latach 1939-1945. Ustawiono go na terenie nowego zieleńca przy kinie.¹⁰

Mimo pozornych starań o utrzymanie parku w dobrym stanie doznał on znacznej dewastacji. Spowodowały ją burzące zwartość całej kompozycji ogrodzenia i nasadzenia w sąsiedztwie przedszkola oraz brak właściwej pielęgnacji, czego skutkiem było nadmierne zacienienie i zachwaszczenie wnętrz parkowych oraz ich zarastanie przez ekspansywne krzewy i samosiewy. Zwolna wnętrza te traciły więc charakter wnętrz i zamieniały się w zarośla lub gaje.¹¹

Mimo znacznych przekształceń (największych w obrębie osiedla mieszkaniowego) założenie zachowało czytelny schemat kompozycyjny i funkcjonalny. Przetrwało tu wiele zabytkowych budynków i wiele starych drzew. Zachował się częściowo zniekształcony park, nadal istniała aleja lipowa, a także przetrwała część innych alei i kilka starych szpalerów (z najcenniejszym z lip szerokolistnych) oraz użytkowana pozostawała część starych sadów. Dzięki tym zachowanym składnikom dawnej kompozycji cukrownia w Wożuczynie oraz związana z nią osada z rozbudowaną kompozycją zieleni stanowiły nadal jeden z niewielu przykładów stosunkowo dobrze zachowanej osady przemysłowej z początku XX w., wznoszonej z uwzględnieniem ówczesnych zdobyczy nauk społecznych, higieny oraz racjonalnie zaprojektowanej architektury. Dużymi walorami przyrodniczymi i kompozycyjnymi odznaczał się tu nie tyle sam park, posiadający dość nieciekawą bezstylową kompozycję, co osada jako całość z rozległym kompleksem alei, ogrodów użytkowych i stylowych zabudowań. Na szczególną uwagą zasługiwały tu także wartości przyrodnicze całego zespołu obfitującego w stare drzewa (w tym kilka starych alei) i odznaczającego się rozmaitością występujących gatunków drzew i krzewów.¹²

Do lat 80. XX w. spośród elementów istniejących przed budową cukrowni zachowały się: lokalizacja części gospodarczej, lipowa aleja dojazdowa (wiodąca pierwotnie do folwarku), szpaler lip szerokolistnych oraz zapewne droga wzdłuż tego szpaleru i część innych dróg jezdnych oraz kilka pojedynczo rosnących starych drzew. Z okresu pierwszego etapu budowy nowego założenia, przypadającego na lata 1912-1914, zachowały się: budynek cukrowni, część stawów, przebudowany budynek administracyjny sprzed 1913 r., murowany dom zarządcy cukrowni, 2 murowane domy mieszkalne i budynek gospodarczy sprzed 1914 r., główna oś kompozycji, główne drogi osiedla, część starych drzew przy tych drogach i w otoczeniu domu zarządcy cukrowni oraz zapewne klomb i ślady podjazdu przed tym domem. Spośród elementów wprowadzonych w drugim etapie budowy kompozycji (tj. w latach 1922-1939) zachowały się do lat 80. XX w.: budynek wzniesiony obok domu zarządcy cukrowni, okazały zespół zabudowań folwarku (murowany magazyn, murowana narzędziownia, dwie murowane obory, murowana transformatornia, drewniana stodoła, murowany budynek gospodarczy, dwa stylowe domy mieszkalne, pięć budynków gospodarczych w zbliżonym stylu, poczta, przebudowany na przedszkole budynek dawnej szkoły, część ogrodów przy domach mieszkalnych, częściowo zniekształcony park z większością nasadzeń, część sadów oraz część nasadzeń ozdobnych w obrębie osiedla, przy folwarku, wokół sadów i przy drogach dojazdowych.¹³

W roku 1988 na terenie obiektu występowały 63 gatunki i odmiany drzew i krzewów (lub więcej bo wiele świeżo posadzonych roślin kryło się w gęstych zaroślach i trawach), a roślinność założenia była bardzo bogata. Rosło tu wiele cennych starych drzew, wiele drzew młodych i wiele rozmaitych krzewów. Najstarsze drzewa założenia posadzone zostały około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia. Należały do nich: lipy drobnolistne z alei przy folwarku osiągające 70-110 cm średnicy pni (mające od 10% do 100% zdrowotności), lipy szerokolistne rosnące w szpalerze na granicy parku i sadu, osiągające od 68 do 115 cm średnicy pni (mające 30% do 100% zdrowotności), jawor pozostały z alei biegnącej przez osiedle mieszkaniowe, mający średnicę pnia 90 cm, lipa szerokolistna rosnąca przy przedszkolu, mająca średnicę pnia 108 cm, 3 jawory rosnące po przeciwnej stronie drogi niż szpaler lip szerokolistnych, mające średnice pni 82, 90 i 92 cm (oraz 100%, 30% i 65% zdrowotności) oraz dwupienny klon pospolity o średnicy pni 96 i 98 cm, rosnący obok domu zarządcy cukrowni. Pozostałe stare drzewa, w tym część lip alei i szpaleru, posadzono po 1910 r i przed rokiem 1921, przy czym starsze z nich osiągały 60-85 cm średnicy pni (jawory i lipy), a młodsze 30-65 cm średnicy (świerki, klony, lipy brzozy, kasztanowce, grochodrzewy, jawory). Wśród starych drzew na szczególną uwagę zasługiwały zwarte aleje i szpalery (lipowe, jaworowe, klonowe i brzozowe), przy czym stara aleja lipowa i stary szpaler lipowy miały charakter pomnikowy. Pomnikowy charakter miały także najstarsze jawory i dwa pojedynczo rosnące drzewa - klon pospolity przy domu zarządcy cukrowni i lipa szerokolistna przy przedszkolu.¹⁴

Oprócz drzew rosło w obrębie założenia sporo starych krzewów różnych gatunków - żywotników i jaśminowców w parku oraz lilaków, karagan, żywotników i innych w pozostałych częściach założenia. Występowało tu także sporo starych drzew owocowych. Roślinność młoda była bardzo buja i składała się zarówno z nowych nasadzeń drzew i krzewów ozdobnych, jak i z licznych drzew i krzewów owocowych oraz z samosiewów występujących głównie na obrzeżach parku, przy drogach i przy ogrodzeniach.¹⁵

Rozległa kompozycja. jaka powstała przy cukrowni w Wożuczynie zawsze wyróżniała się w krajobrazie, przy czym największymi walorami odznaczały się tam tereny ogrodowe i okazałe aleje. Sam park, otoczony dookoła zabudowaniami i ogrodami użytkowymi, nie posiadał powiązań widokowych z okolicą. Na uwagę zasługiwał natomiast widok wzdłuż alei lipowej na stawy, kościół i siedzibę dworską w Wożuczynie. Zwracały też z daleka uwagę sady oraz szpalery i aleje przy granicach ogrodów. Były one dobrze widoczne na tle otaczających pól od południa, zachodu i północy. Z pozostałych stron widoki na założenie obejmowały głównie stawy w dolinie rzeki oraz zabudowania cukrowni.¹⁶

Ta sytuacja widokowa obiektu do lat 80. XX w. nie uległa zasadniczym zmianom, jednak zmieniły się charakter i wygląd poszczególnych części założenia. Wzniesienie kompleksu nowych budynków cukrowni sprawiło, że teren ten nie wyglądał już tak atrakcyjnie jak dawniej i niewiele odbiegał od wyglądu innych nieciekawych estetycznie zakładów przemysłowych tego okresu. Nowe bloki i budynki gospodarcze wzniesione na terenie osiedla znacznie zmniejszyły atrakcyjność widokową założenia. Nowa zabudowa i inne nowe formy zagospodarowania terenu zmieniły też na niekorzyść wygląd poszczególnych wnętrz obiektu. Mimo to, nadal zwracały uwagę stare aleje, szpalery i sady dobrze widoczne od północy, zachodu i południowego-zachodu. Park, zgodnie z zamysłem twórców założenia, stanowił centrum rekreacyjne osady, a bujna zieleń przy budynkach i drogach korzystnie wpływała na mikroklimat okolicy.¹⁷

Ewa Bończak-Kucharczyk

Budynek biurowy Cukrowni Wo żuczyn - stan współczesny

www.machinaprojektow.pl

Brama do Cukrowni Wożuczyn między starymi budynkami dworskimi - stan współczesny

www.tygodnikzamojski.pl

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 25

² Informacje ustne Okonińskiego Jana, byłego pracownika Cukrowni Wożuczyn, zam. w Wożuczynie

³ Zob. Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Grodysławicach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁴ Łoza Stanisław, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 344

⁵ Informacje ustne Okonińskiego Jana, byłego pracownika Cukrowni Wożuczyn, zam. w Wożuczynie

⁶ Informacje ustne Okonińskiego Jana, byłego pracownika Cukrowni Wożuczyn, zam. w Wożuczynie

⁷ Informacje ustne mieszkańców Wożuczyna

⁸ Informacje ustne mieszkańców Wożuczyna

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy cukrowni w Wożuczynie, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Słowa klucze: kompozycje zieleni, Wożuczyn CukrowniaKategoria:fabryczny