rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeWolica

Ogród dworski - barokowy, powstały w II połowie XVIII w. lub wcześniej, a po 1896 r. przebudowany i rozbudowany

Dawna nazwa: Wolica, Wolica Podhorecka, Pudoresy

Gmina: Hrubieszów

Położenie obiektu: około 4 km na południowy-zachód od Hrubieszowa, a na południowy-wschód od wsi Wolica, nad rzeką Huczwą

 

Wolica wzmiankowana w już w 1429 r., nosząc najpierw nazwę Pudoresy, a następnie Wolica Podhorecka. Jak sugeruje nazwa tej miejscowości, zanim założono tu folwark istniał tu prawdopodobnie punkt, w którym zatrzymywano się, gdy pędzono bydło z Wołynia na Śląsk. Folwark jednak został tu założony zapewne dopiero w XVIII wieku, gdyż żadne wcześniejsze źródła historyczne nie odnotowują jego istnienia.

Wolica była w XVIII wieku ośrodkiem dóbr należących do rodziny Węglińskich i to prawdopodobnie za ich czasów powstała tu klarowna, barokowa kompozycja, której schemat rozplanowania możemy dziś poznać jedynie w części na podstawie zachowanych w terenie śladów i późniejszych przekazów.

Siedlisko dworskie z trzech stron (od północy, wschodu i zachodu) otoczone było trzema niewielkim sadzawkami. Pomiędzy tymi sadzawkami mieścił się kwaterowy ogród, w którego zachodniej części stał dwór zwrócony frontem ku północy. Do dworu wiodła od północy aleja dojazdowa. Inna aleja biegła przez ogród ze wschodu na zachód. Przed dworem mieścił się dziedziniec, z którego wybiegały dwie drogi schodzące się w miejscu, w którym wkraczała nań aleja dojazdowa. Jedna z tych dróg prowadziła do zabudowań gospodarczych zlokalizowanych w południowo-wschodniej części założenia. Druga łączyła się przy zachodniej sadzawce z drogą ze wsi, po czym skręcała na południe i podążała do traktu prowadzącego z Brodzicy do Hrubieszowa. Poza tym ogrody przecinały wzdłuż dwie inne drogi. Jak z tego wynika, kompozycja tej siedziby zajmowała zbliżony do prostokąta teren zamknięty po bokach dwiema kolistymi sadzawkami i trzecią sadzawką wykopaną na północ od ogrodu. Składała się z regularnych kwater o różnych funkcjach, poprzedzielanych drogami oraz szpalerami i alejami. Na sadzawki wybiegały osie prostych dróg ogrodowych przecinających się ze sobą pod różnymi kątami.

W 1819 r. Erazm i Teresa z Węglińskich Dowgiałłowie odziedziczyli Wolicę po Apolonii z Lubowickich Węglińskiej. Ta zaś otrzymała te dobra w drodze darowizny od syna Franciszka, kasztelana i senatora Królestwa Kongresowego.1

Erazm i Teresa Dowgiałłowie gospodarzyli w Wolicy tylko do 13 lutego 1819 r., kiedy to przekazali te dobra jako posag córce Teodozji z Dowgiałłów Eysmont i jej mężowi Ludwikowi. Później, 21 stycznia 1857 r. Wolica przeszła na własność ich córki Kamili Cecylii z Eysmontów Szaniawskiej,2 która już w następnym roku (11 września 1858 r.) sprzedała ją Hieronimowi Prusiewiczowi za 101773 złotych polskich. Ten ostatni nabył je w celach spekulacyjnych, gdyż tego samego roku (19 grudnia 1858 r.) sprzedał je korzystnie za 120000 złotych polskich Józefowi Szaniawskiemu.3 W 1884 r. do folwarku Wolica należało ogółem 353 morgów ziemi (około 176,5 ha), z czego gruntów i ogrodów było morgów 227 (około 113,5 ha), łąk 81 (około 40,5 ha), lasu morgów 37 (około 18,5 ha), a nieużytków morgów 8 (około 4 ha). W skład zabudowań folwarku wchodziło 9 budynków murowanych i 4 budynki drewniane. Eksploatowano tu także pokłady torfu.4

Szaniawscy gospodarzyli w Wolicy do 1890 r., kiedy to za 15500 rubli nabył ten majątek Grzegorz Kazimierz Żywicki. Sprzedał one te dobra sześć lat później (21 sierpnia 1896 r.) Leonardowi Władysławowi Ostroróg Wolskiemu.5

Częste zmiany właścicieli nie sprzyjały rozwojowi siedziby w Wolicy. Dopiero Wolski zainteresowany był rozwojem tego majątku i wzniósł tu w miejsce zniszczonego nowy, drewniany, parterowy dwór. Układ przestrzenny Wolicy został wtedy częściowo przekształcony. Przed nowym dworem urządzono reprezentacyjny podjazd z gazonem, a wnętrza ogrodu przekomponowano w duchu krajobrazowym, nie naruszając jednak sztywnych, barokowych podziałów przestrzennych terenu. Podział kwaterowy usunięto jedynie we wschodniej części założenia, a w uzyskanym w ten sposób większym wnętrzu posadzono sad. Na południowy-zachód od założenia, wzdłuż drogi prowadzącej do traktu Brodzica - Hrubieszów wzniesiono trojak i dwa czworaki. Wolski wzniósł także nowe budynki gospodarcze zlokalizowane na południowy-wschód od ogrodu - stodołę, oborę i stajnię. Całość kompozycji zajmowała po tych zmianach obszar o powierzchni około 8,5 ha.

Po Leonardzie Wolskim dobra przejął 26 stycznia 1907 r. jego syn Antoni Władysław Ostroróg Wolski,6 który kontynuował politykę gospodarczą ojca i gospodarzył w Wolicy aż do 17 lipca 1946 r., kiedy to majątek ten przeszedł na własność państwa.7 Jak się wydaje, w okresie międzywojennym założenie nie przechodziło większych przeobrażeń. Dokonano tu chyba tylko nasadzeń uzupełniających.

Pod koniec lat 40. XX w. grunty byłego majątku wraz z dworem i ocalałymi zabudowaniami gospodarczymi zostały przejęte przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. Spółdzielcy w pierwszej połowie lat 50. wycięli niemal cały drzewostan, niszcząc w ten sposób układ kompozycyjny starego założenia, z którego ocalały jedynie fragmenty drogi przecinającej siedlisko. Dwór i zabudowania dworskie rozebrano w latach 1953-1954.8 W miejscu dworu wzniesiono później murowany sklep, w miejscu dawnej stajni wybudowano nową oborę, a w miejscu dawnej stodoły wzniesiono około połowy lat 80. XX w. budynek mieszkalny. Ponadto, siedlisko dworskie okolono drutem kolczastym. Otoczenie zbiorników wodnych zaczęły zajmować naturalne zbiorowiska roślinne. Po tych zmianach pozostały tu tylko fragmenty dawnej kompozycji w postaci trzech sadzawek, trzech dróg dojazdowych, starej alei oraz niewielkiej liczby starych drzew w otoczeniu miejsca lokalizacji dworu i przy sadzawkach. Obszar, na którym zachowały się elementy dawnej kompozycji skurczył się w wyniku tych zniszczeń do około 2 ha.9

Do lat 80. XX w. z barokowej kompozycji, jaka istniała w Wolicy w II połowie XVIII w. zachowały się: 3 drogi dojazdowe, 3 sadzawki, aleja lipowa z częścią drzewostanu, ślady dwóch dróg ogrodowych i 2 osiemnastowieczne drzewa rosnące poza aleją. Z elementów wprowadzonych po 1896 r. przetrwało tylko kilka starych drzew. Zachowała się też część drzew i krzewów sadzonych w latach międzywojennych XX w.10

W roku 1987 na terenie obiektu występowało 21 gatunków drzew i krzewów, ale przetrwały tu zaledwie resztki dawnych nasadzeń. Stare drzewa skupiały się w zachowanej alei, nad dwiema sadzawkami i w otoczeniu miejsca lokalizacji dworu. Pozostałe tereny dawnych ogrodów były natomiast całkowicie pozbawione drzew. Najstarsze drzewa pochodziły z XVIII wieku i należały do nich: buk zwyczajny rosnący dawniej przy dworze i mający średnicę pnia 162 cm, lipa drobnolistna, rosnąca na północ od zachodniej sadzawki i mająca średnicę pnia 116 cm, 8 lip drobnolistnych w alei, mających średnice pni 102-130 cm (i 35% do 90 zdrowotności) oraz lipa drobnolistna rosnąca na zachód od wschodniej sadzawki, mająca 105 cm średnicy pnia (i 65 % zdrowotności). Część drzew Wolicy posadzono w I połowie XIX w. Z tego okresu pochodziły lipy, jesiony i kasztanowiec, osiągające 80-100 cm średnicy pni i będące w bardzo różnym stanie zdrowotnym. Z II połowy XIX stulecia pochodziły jesiony, graby, część brzóz i grochodrzew, mające 60-80 cm średnicy pni. Kilka pozostałych starych drzew pochodziło z lat międzywojennych XX w. Jeśli pominąć zarośla nad sadzawkami, to rosły w Wolicy tylko 3 młode drzewa. Nie było tu też prawie krzewów ozdobnych - oprócz zarośli bzów czarnych, lilaków, porzeczek i kolcowojów. Z drzew owocowych występowały tylko jabłonie, rosnące w sadku przy zagrodzie położonej we wschodniej części dawnego ogrodu.11

Dawniej, położone na niewielkim wzniesieniu ogrody i zabudowania Wolicy były dobrze widoczne z biegnących w okolicy dróg, których większość prowadziła do Hrubieszowa. Dziś część widoków na teren założenia przesłaniają lasy rosnące w sąsiedztwie miasta, a powojenne zniszczenia sprawiły, że obiekt ten utracił wiele dawnych walorów. Niemniej, nadal wyróżniał się w krajobrazie fragment starej alei - dobrze widoczny od południa, zachodu i południowego-zachodu. Od strony północnej zasłaniały go częściowo zabudowania wsi. Ze wzgórza dworskiego rozciągały się natomiast swobodne widoki na okoliczne pola i łąki leżące na południe od Wolicy.12

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Wolica, nr 854

2 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Woli, nr 854

3 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Wolica, nr 854

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII, Warszawa 1894, s. 830

5 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Wolica, nr 854

6 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Wolica, nr 854

7 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteczne dóbr Wolica, nr 854

8 Informacje ustne Sawickiej Józefy, zam. w Wolicy; Informacje ustne Kiedyby Stanisława, zam. w Wolicy

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wolicy, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wolicy, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wolicy, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Wolicy, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Specjalne, Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:8400

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, WolicaKategoria:dworski