Złojec

Ogród dworski - eklektyczny, kształtowany od końca XVIII w. do 1900 r., powstały w wyniku przebudowy barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVII w. na miejscu kompozycji kwaterowej, założonej w I połowie XVII w. lub wcześniej

Dawna nazwa: Złojec, Stocca, Złociec, Kolonia Złojec

Gmina: Nielisz

Położenie obiektu: na wzgórzu usytuowanym na wschód od doliny rzeki Łabuńki, pomiędzy wsiami Złojec i Wólka Złojecka (po tej samej stronie rzeki co Wólka), przy drodze łączącej te dwie wsie (biegnącej południową granicą kompozycji)

Złojec istniał już w XIV wieku i odnotowany został w źródłach w roku 1388, kiedy to Władysław Jagiełło podarował Dymitrowi z Goraja włość szczebrzeską. Wśród wsi należących do tej włości wymieniono wówczas także Złojec (Stocca lub Złociec). Po Gorajskich Złojec znalazł się wraz z dobrami szczebrzeskimi w rękach Tarnowskich (około 1480 r.), a po nich w 1516 r. przejęli tę posiadłość w spadku Kmitowie. Około 1557 r. włość szczebrzeska po śmierci Barbary z Felsztyna Piotrowej Kmitowej przeszła na własność Górków. Po śmierci Stanisława Górki, wojewody poznańskiego, odziedziczyli ją jego siostrzeńcy bracia Czarnkowscy - Adam, Piotr, Jan i Stanisław. Na włości szczebrzeskiej ciążyła wówczas hipoteka w wysokości 85 tys. złotych należnych Stanisławowi z Obór Leśniowolskiemu. W zamian za przejęcie tego długu dług Czarkowscy przekazali włość szczebrzeską w 1593 r. Janowi Zamoyskiemu.¹

Pierwotny folwark, jaki powstał w Złojcu w bliżej nieznanym czasie (być może nawet już w końcu XIV wieku) i funkcjonował tu w wieku XVI ulokowano na wyniesieniu górującym nad okolicą, przy trakcie z Chomęcisk do Zamościa, nieopodal rzeki (w miejscu późniejszego siedliska dworskiego, znanego z czasów współczesnych). O rozplanowaniu tego folwarku nie posiadamy dziś żadnych informacji. Nie wiadomo nawet, czy zabudowaniom towarzyszyły tam jakieś ogrody. Sądząc jednak z położenia obiektu, niewykluczone że brano pod uwagę nie tylko względy obronne, ale też estetyczne i walory widokowe miejsca, jednak skoro był tu jedynie folwark należący do większych dóbr, raczej nie należy się spodziewać istnienia tu jakichś kompozycji ozdobnych.

W wieku XVI folwark złojecki posiadał już zapewne kwaterowy układ przestrzenny i jakieś ogrody, jednak także i o nich nie mamy dziś żadnej wiedzy.

Inwentarz włości szczebrzeskiej z 1588 r. odnotowuje z Złojcu dwa stawy wielkie. Prawdopodobnie chodzi tu o stawy rozmieszczone symetrycznie po obu stronach rzeki.

Pierwszy przywilej wójtowski na Złojec otrzymali w 1593 r. bracia Stanisław i Krzysztof Ferensowie od Jana Czarnkowskiego. W 1624 r. Tomasz Zamoyski II Ordynat, nadał wójtostwo w Złojcu Janowi Jaroszewiczowi, architektowi Zamoyskich i być może za jego rządów nastąpiło nadanie siedzibie złojeckiej klarownej, kwaterowej kompozycji. W 1643 r. przywilej ten potwierdził Jan „Sobiepan" Zamoyski i Złojec znajdował się w dożywotniej dzierżawie Jaroszewicza do 1670 r.

Siedlisko wójtowskie Jana Jaroszewicza obejmowało 2 włóki ziemi. Według inwentarza szczebrzeszyńskiego w 1639 r. w Złojcu znajdował się przed dworem browar. Natomiast na skarpie pasieka, winnica i dwa sadki. Około 1650 r. istniały w Złojcu dwa młyny, z których „Młyn na Krzaku" usytuowany był przy moście pomiędzy folwarkiem a Wólką Złojecką i funkcjonował do końca XIX w. Drugi młyn, który notowany był jeszcze w II połowie XIX w., stał powyżej pierwszego, bezpośrednio za folwarcznym gumnem. Dwór, ogrody i winnica zajmowały wówczas teren wzgórza, natomiast gumna i browar położone były niżej, obok stawu i przy drodze do wsi, przy której stał też nad rzeką jeden z młynów.

Ewolucję układu przestrzennego założenia w Złojcu cechuje na przestrzeni od końca XVI do końca XVIII w. stopniowe narastanie poszczególnych elementów, przy czym ogrody (owe wspomniane dwa sadki) miały pierwotnie zapewne kwaterowy układ, charakterystyczny dla późnych kompozycji renesansowych (i stanowiły część kwaterowego układu całej siedziby), zaś winnica być może ukształtowana była tarasowo. W II połowie XVII w. nastąpiła barokizacja tego układu i główne kwatery przebudowano na ogród włoski o funkcjach ozdobno-użytkowych, przy czym zróżnicowano zapewne kompozycję i funkcje poszczególnych kwater. Ogród ozdobny został też powiększony kosztem winnicy, której miejsce zajmie później sad. Przypuszczalnie podziały funkcjonalne terenu z tego okresu zbliżone były do tych, jakie przetrwały do czasów najnowszych.

W I połowie XVIII w. ukształtowany wcześniej układ przestrzenny Złojca nie ulegał większym zmianom. Pojawia się tu natomiast nowy element - kaplica przy dworze, która sądząc z wzmianki w inwentarzu z 1796 r. nie była osobnym budynkiem lecz albo budowlą do dworu przylegającą, albo pomieszczeniem (lub pomieszczeniami) wewnątrz dworu.

Inwentarz z 1726 r. potwierdza istnienie w Złojcu browaru i budynków dworskich oraz winnicy. Do folwarku należały także karczmy na Wólce, przy gościńcu obok młyna oraz w samym Złojcu przy cerkwi.² W I połowie XVIII w. wójtostwo w Złojcu nadal było puszczane w dzierżawę, najczęściej na okresy czteroletnie, a kolejnymi dzierżawcami byli tu Krąbski, ksiądz Ormiański, major Zelski oraz pani Jurkowska.³

W 1762 r. inwentarz Złojca wymienia ogród włoski za pokojami, kaplicę przy dworze, sad za stajniami, młyn za gumnem oraz dworek za stawem na Jurkowszczyźnie. Inwentarz z 1796 r. wymienia natomiast stary dwór z kaplicą wewnątrz malowaną, usytuowany w ogrodzie włoskim założonym w II połowie XVII w., oraz altanę w ogrodzie. W końcu XVIII w. przestaje być już wymieniana winnica, której miejsce zajął sad i ogród ozdobny.

Jak wynika z tych informacji historycznych, w II połowie XVIII w. nadal funkcjonował w Złojcu siedemnastowieczny układ przestrzenny, a w ogrodzie pojawia się tylko jeden nowy element - altana.

W końcu XVIII w. podjęto próbę modernizacji założenia. W 1774 r. rozpoczęto budowę nowego dworu, a w 1794 r. budowę nowych budynków gospodarczych. Prace modernizacyjne przeciągnęły się na I połowę XIX w. W 1807 r. w Złojcu istniała jeszcze stara kompozycja z czasów Jana Jaroszewicza obejmująca stary, walący się dwór, browar, stajnię, 3 stodoły (wszystkie budynki oprócz młyna na Krzaku były w złym stanie). Nie było tu natomiast nowych budynków gospodarczych.³

W XIX w. Złojec nadal należał do Ordynacji Zamoyskiej i dokonano w nim zasadniczej przebudowy części gospodarczej. Znacznie poszerzono dziedziniec, którego północno-zachodnią część zajęły: murowana stajnia, obora, spichrz i wielka stodoła. Nieopodal piwnic po dawnym browarze wzniesiono murowany ośmiorak (przy drodze nieopodal stawu). Przy granicy ogrodu, obok ścieżki z czworaków usytuowano kapliczkę z figurą św. Jana Nepomucena. Na potrzeby budowlane folwarku wzniesiono niewielką cegielnię. Była ona usytuowana około 200 m na północ od dziedzińca gospodarczego. Prace budowlane wieńczyła budowa nowego dworu, który ukończono w 1900 r. Ten murowany, parterowy budynek ustawiono w południowo-zachodniej części dziedzińca gospodarczego, nieopodal miejsca lokalizacji starego dworu. Park i sad były wówczas ogrodzone od strony drogi i rzeki płotem drewnianym. Główny wjazd z bramą znajdował się od strony zachodniej (w dotychczasowym miejscu).

Park sąsiadujący z dworem posiadał kompozycję dość swobodną, ale noszącą wyraźne ślady dawnej regularności. Zatem efektem wieloletnich przekształceń było powstanie kompozycji eklektycznej, łączącej swobodne elementy z dawnym, regularnym układem przestrzennym. Obok parku, na zachód od niego, mieścił się tzw. stary sad, stanowiący część dawnego ogrodu włoskiego. Był on oddzielony od reszty sadu szpalerem lipowym przecinającym ogrody aż do granicy dziedzińca. Inne szpalery rosły przy granicy dużego sadu na koronie wysokiej skarpy otaczającej wzgórze dworskie.

W latach I wojny światowej w dworze złojeckim znajdował się szpital polowy wojsk austriackich. W 1915 r. w wyniku mordów dokonanych przez Kozaków zginęło w nim około 1000 rannych żołnierzy. Pochowano ich na granicy sadu i łąk, naprzeciw stajni. Cmentarz ten, pozostający w dobrym stanie w okresie międzywojennym, został zdewastowany w okresie II wojny światowej i po tej wojnie. Później, pozbawiony wszelkich krzyży i oborywany przez rolników stanowił jedynie kępę drzew.

Na przełomie lat 20. i 30. XX w. Złojec został wydzielony z Ordynacji Zamoyskiej i przeznaczony do parcelacji. W 1934 r. sprzedano go Państwowemu Bankowi Rolnemu, który tej parcelacji dokonał. Teren założenia wraz z przyległą działką znalazł się wówczas w posiadaniu Ludmiły Gałązkiewicz, żony Franciszka Mieczysława oraz jej szwagra Stanisława Gałązkiewicza. W 1937 r. działkę Ludmiły Gałązkiewicz zakupił Antoni Jakubczak, zaś jego żona zakupiła działkę część Stanisława Gałązkiewicza. Razem małżeństwo Jakubczaków kupiło 32 ha 4329 m² gruntów.

Według rejestru pomiarowego z 1935 r. ogrody oraz zabudowania i place zajmowały 2 ha 9365 m², cmentarz 207 m², staw 1547 m².⁴

W tym czasie kompozycja założenia nie ulegała większym zmianom. Centralnym punktem założenia był wyremontowany dwór (na którym położono przed wojną nowe dachy), oddzielony od dziedzińca gospodarczego okrągłym podjazdem z gazonem. Na południe od niego (od strony drogi) znajdował się ogród ozdobny. Na wschód i południowy-wschód od dworu znajdowały się stary i nowy sad, ograniczone od południa i wschodu skarpą, a od północy boczną osią dworu. Za sadem do cmentarza wojskowego i budynków gospodarczych rozciągały się pola uprawne, zamknięte jednak od zachodu szpalerem drzew rosnących nad skarpą, a z przeciwnej strony częścią gospodarczą. Dawny ośmiorak opodal stawu użytkowany był jako magazyn.⁵

Od 1939 r. trwa proces niszczenia dawnej kompozycji, która mimo parcelacji majątku w 1934 r. utrzymywała się w dobrym stanie aż do wojny.

W latach II wojny Światowej założenie w Złojcu uległo wydatnej dewastacji. Właścicieli wysiedlono. Budynki gospodarcze rozebrano i sprzedano na budulec kolonistom niemieckim. Poważnie zniszczono dwór, którego dachy i stropy oraz część środkową rozebrano. Niemcy wycięli też część drzew parkowych, a sad wymarzł.⁶

Bezpośrednio po wojnie figurę św. Jana Nepomucena stojącą przy południowej granicy ogrodu ozdobnego, przeniesiono w pobliże mostku (w rejon lokalizacji dawnego młyna i karczmy), gdzie ustawiono ją na sztucznie usypanym kopcu.⁷

W latach 50. XX w. właścicielem terenu założenia został Jan Jakubczak, syn dotychczasowego właściciela. Przeprowadził on prace remontowo-budowlane przystosowujące ocalałą, piętrową część dworu do celów mieszkalnych, a zachodnią część dworu przebudowując na oborę. W miejscu dawnego gazonu powstało podwórze gospodarcze z murowano-drewnianą stodołą, usytuowaną naprzeciw budynku dawnego dworu (po północnej stronie podwórza) oraz murowanym magazynem (po zachodniej stronie podwórza). Na północny-wschód od dworu powstało drugie siedlisko chłopskie (dom i zabudowania gospodarcze) należące do bratanka Jana Jakubczaka. Obszar dawnego sadu po wycince drzew użytkowany był jako pole uprawne, a teren dawnego ogrodu ozdobnego częściowo zajęło pastwisko. Bezpośrednio za dawnym dworem założono nowy sad.⁸

Z elementów dawnego założenia, jakie powstawały w różnych fazach jego rozwoju, do lat 80. XX w. zachowała się z szesnastowiecznego układu droga łącząca założenie z wsią Złojec. Zapewne też kształt wzgórza dworskiego pozostawał zbliżony do szesnastowiecznego. Spośród elementów barokowej kompozycji istniejącej w Złojcu w XVII i XVIII w. przetrwały tylko ślady podziałów przestrzennych i funkcjonalnych terenu, podkreślonych później przez znacznie młodsze drzewa, skarpy i drogi. Z kompozycji wprowadzanej sukcesywnie na przestrzeni XIX w. przetrwały: dwie przebudowane części dworu oraz część ogrodu ozdobnego z nasadzeniami drzew, część drzew rosnących przy granicy sadu, wzgórek po kapliczce oraz figura św. Jana Nepomucena, stojąca obecnie nad stawem. Z cmentarza z roku 1915 pozostała tylko kępa starych i młodych drzew.⁹

W roku 1989 na terenie obiektu występowało 25 gatunków drzew i krzewów, a roślinność nie była tu zbyt bogata gdyż większość terenu dawnych ogrodów i zabudowań zajmowały pola uprawne i łąki. Stare drzewa występowały tylko na terenie dawnego ogrodu ozdobnego, przy granicy starego sadu i nad skarpą (wzdłuż zachodniej granicy kompozycji). Najstarszymi drzewami założenia były: kasztanowiec o średnicy pnia 80 cm (prawie suchy), rosnący przy wschodniej granicy założenia, a posadzony około połowy XIX w., kasztanowiec o średnicy pnia 80 cm, rosnący przy zachodniej granicy założenia (będący w podobnym wieku, co poprzedni) oraz lipa drobnolistna o średnicy pnia 90 cm, rosnąca przy granicy starego sadu, również posadzona około połowy XIX w. Większość pozostałych starych drzew obiektu pochodziła z II połowy XIX w. Do tej grupy wiekowej należały grochodrzewy, klony, jesiony, kasztanowce i dąb czerwony, mające od 50 do 80 cm średnicy pni. Z I połowy wieku XX pochodziły pozostałe stare drzewa założenia - różnych gatunków, posiadające od 40 do 60 cm średnicy pni.

Młody drzewostan rósł głównie na skarpach oraz w sąsiedztwie zabudowań i składał się z drzew różnych gatunków, wyrosłych z samosiewów lub posadzonych. Krzewy były w Złojcu nieliczne i rosły w kilku grupach zaroślowych. Spośród starych nasadzeń krzewów przetrwały tylko lilaki w miejscu, gdzie dawniej stała kapliczka oraz lilaki i róże na terenie dawnego cmentarza. Niewielką powierzchnię zajmował młody sad sąsiadujący z budynkiem dawnego dworu, a posadzony na terenie wchodzącym dawniej w skład ogrodu ozdobnego.¹⁰

Odbudowana część dworu z Złojcu - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Chociaż założenie w Złojcu uległo daleko posuniętym zniszczeniom i jego funkcje w krajobrazie nie były już tak znaczące jak dawniej, to nadal dwór i stare drzewa na wzgórzu były ze wszystkich stron doskonale widoczne i prezentowały się dość malowniczo. Ze wzgórza rozciągały się natomiast dalekie widoki na dolinę rzeki, łąki i pola oraz okoliczne wsie.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Widok z ogrodu na dwór w Złojcu - stan współczesny

www.polskiezabytki.pl

Źródła:

¹ Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Bibliotek Narodowej, nr BOZ 1815, s. 58-60

² AGAD, Archiwum Zamoyskich, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na zaciągniętych 1737 r. Zamościu Ordynata Zamoyskiego, rękopis nr 2440, k. 24-25 i 99

³ Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Bibliotek Narodowej, nr BOZ 1815, s. 96 oraz przypis nr 310

⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Dokumenty Kolonii Złojec przy księdze hipotecznej nr 561 (Vol. Od lit. A), w tym Plan klasyfikacyjny gruntów rozparcelowanego majątku Państwowego Banku Rolnego Złojec w gminie Wysokie powiatu Zamojskiego województwa Lubelskiego położonym z 1934 r. wykonał mierniczy przysięgły Ignacy Stefanek

⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Złojcu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, Dokumenty Kolonii Złojec przy księdze hipotecznej nr 561, wyrys z planu gruntów rozparcelowanego majątku Państwowego Banku Rolnego Złojec z dóbr poordynackich Nr hip. 1

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja XI

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa woj. Lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zomoscen Kreises (XVIII/XIX w.)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu zamojskiego z 1863 r.

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ZłojecKategoria:dworski