Zabłudów

Park dworski – krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. na miejscu barokowej rezydencji książąt Radziwiłłów i zachowujący ślady wcześniejszego, regularnego układu

Dawna nazwa: Zabłudów

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: pierwotnie na skraju Puszczy Błudowskiej (stąd nazwa Zabłudów), przy gościńcu z Gródka do Jałówki na lewym brzegu rzeki Rudni, zwanej dawniej Meletyną lub Meleciną, obecnie w granicach miasta Zabłudów

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zabłudowie - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Puszczę Błudowską otrzymał przed 1525 r. z nadania Zygmunta Starego Aleksander Chodkiewicz (zm. w 1549 r.). Grzegorz Chodkiewicz uzyskał (zapewne w 1533 r.) przywilej na lokalizację tu miasta, które powstało po drugiej stronie rzeki, naprzeciw siedziby właścicieli, a w 1654 r. otrzymało prawa miejskie magdeburskie. Ówczesny dwór Chodkiewczów w Zabłudowie stał się centrum rozległych dóbr zabłudowskich i siedziba ta, podobnie jak miasto, została w II połowie XVI w. znacznie rozbudowana. W 1563 r. Grzegorz Chodkiewicz ufundował w Zabłudowie kościół parafialny, cerkiew grecką i szkółkę przycerkiewną, przy czym wzniesioną w mieście cerkiew usytuowano na osi biegnącej od dworu i stała się ona stałym komponentem widokowym siedziby.

Zabłudów stał się bardzo wcześnie ważnym ośrodkiem reformacji. W 1567 r. założono tu drukarnię ruską, służącą też ewangelikom, a znany ziemianin Szymon Budny przełożył tu na dialekt zachodnioruski „Usprawiedliwienie grzesznego człowieka przed Bogiem” i „Katechizm”.

W II połowie XVI w. siedziba dworska otrzymała też właściwą dla renesansu kompozycję, składającą się m.in. z ogrodu o funkcjach użytkowo-ozdobnych, o której jednak niewiele wiemy, gdyż późniejsze przeobrażenia siedziby dworskiej całkowicie zatarły ślady renesansowego układu.

Po Grzegorzu Chodkiewiczu, hetmanie wielkim litewskim (zm. w 1574 r.) dobra zabłudowskie przeszły na jego synów – najpierw na Andrzeja, podstolego litewskiego (zm. w 1576 r.), a następnie na Aleksandra, starostę grodzieńskiego i mohylowskiego. Po bezpotomnej śmierci Aleksandra w 1578 r. połowę dóbr przejęła jego siostra Anna (wzm. w 1584 r.), żona Pawła Paca, wojewody mścisławskiego. Część majątku przejęli wtedy Sapiehowie, a w roku 1580, na mocy testamentu Pawła Sapiehy – przejęli tę część Sanguszkowie. Około 1600 r. nabył Zabłudów książę na Birżach i Dubinkach, hetman polny Wielkiego Księstwa Litewskiego i wojewoda wileński Krzysztof Mikołaj Radziwiłł (ur. w 1547 r., zm. w 1603 r.), po którym przejął te dobra jego syn Krzysztof (zm. w 1640 r.). Ufundował on w Zabłudowie i uposażył zbór kalwiński, który wzniesiono między rynkiem a stawem dworskim (zbór ten istniał do około 1860 r.). Obok zboru wniesiono plebanię, szpital i szkołę. Nastąpił wtedy rozkwit ruchu reformatorskiego, a w 1662 r. ukrywali się w Zabłudowie wybitni arianie – Zbigniew Morsztyn, Samuel Mierzeński i Maciej Przypkowski. Tutaj też odbył się prawdopodobnie ostatni synod ariański w Polsce.

Po Krzysztofie Radziwille Zabłudów odziedziczył jego syn Janusz (zm. w 1655 r.). Następnie dobra przejęła wnuczka Krzysztofa Mikołaja – Maria Anna (zm. w 1667 r.), żona księcia Bogusława Radziwiłła, koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosty brańskiego i poszyrwińskiego, który został właścicielem całej majętności w roku 1662.

W latach 1663-1664 rezydencja został wyremontowana pod kierunkiem ówczesnego administratora dóbr – Swinarskiego. Stał tu w tym czasie pałac z gankiem i rzeźbionymi balustradami, usytuowany na wzniesieniu górującym nad doliną rzeki. Sąsiadował z nim nowo oparkaniony sad, ogród i zwierzyniec oraz dziedziniec otoczony stajniami, stodołami i innymi budynkami gospodarczymi. W obrębie założenia stał także dworek urzędniczy, a na rzece, pomiędzy rezydencją a miastem znajdował się duży staw.

Ogrody, zaniedbane przed 1663 r., zostały podczas remontu ponownie zagospodarowane przez sprowadzonego z Prus ogrodnika. Można przypuszczać, że opadały one tarasami w kierunku rzeki i stawu, przy czym ogród ozdobny sąsiadował z dworem, a sad położony był na zachód od dworu i zabudowań gospodarczych, skupionych przy dziedzińcu we wschodniej części założenia. Gościniec biegł w tym czasie bardziej na zachód niż obecna droga i przebiegał między dwoma istniejącymi obecnie stawami. Zwierzyniec, położony na północ od rezydencji w nadrzecznym lesie olsowym, pozostawał pod nadzorem Daniela Camela.

Po Bogusławie Radziwille (zm. w 1669 r.) Zabudów należał do jego córki Ludwiki Karoliny (wzm. w 1681 r. i 1687 r., zm. w 1695 r.), zamężnej za Ludwikiem margrabią Hohenzollernem. Jedyna ich córka Elżbieta zmarła w 1728 r. i wszystkie dobra tej linii Radziwiłłów odziedziczył po długim procesie Hieronim Florian książę Radziwiłł, chorąży wielki litewski (ur. w 1715 r., zm. w 1760 r.), który przekazał dobra zabłudowskie bratu – Michałowi Kazimierzowi (ur. w 1702 r., zm. w 1762 r.). Następcą Michała Kazimierza Radziwiłła został jego syn Hieronim (ur. w 1759 r., zm. w 1786 r.).

Rezydencja, która podobnie jak miasto, poniosła dotkliwe straty w czasie wojny z Moskwą, została około połowy XVIII w. ponownie przebudowana. Około 1748 r. wzniesiono tu obszerny, murowany pałac z krużgankami i oficyną oraz szereg innych budynków. Ogrody otrzymały zapewne ozdobny, barokowy wystrój (o którym jednak niewiele dziś wiemy). Przebudowano też staw przy rezydencji i wykopano obok niego drugi. Biegły przy nich po groblach z mostami dwie drogi z miasta. W sadzie wykopano też dwie sadzawki. Prowadzono także prace nad restauracją zboru i kościoła, który jednak ostatecznie rozebrano w 1800 r. i zastąpiono nowym. Układ miasta uległ w XVIII w. regulacji i barokowej rozbudowie.

Ropzplanowanie siedziby dworskiej w Zabłudowie w II poł. XVIII w.
"Plan de Zablendoff" - Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej U.J. 73
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2659

Kolejnym właścicielem Zabłudowa został Dominik Radziwiłł (ur. w 1768 r., zm. w 1831 r.), ożeniony w 1807 r. z Izabellą Mniszchówną, której posag zabezpieczono na dobrach zabłudowskich. Rozwód małżonków w 1808 r. stał się przyczyną wieloletniego procesu majątkowego, w rezultacie którego Izabella, z drugiego małżeństwa hr. Demblińska, zamiast sum i należnych procentów nabyła w 1819 r. Zabłudów wraz z należącymi do niego ziemiami.

Na początku XIX w. w skład rezydencji wchodziły oprócz osiemnastowiecznego pałacu liczne inne budynki oraz „ogród na starym dworze” o pow. 2,5 ha, sad o pow. 6 ha (z dwiema sadzawkami), stawy o pow. około 4 ha, młyn, ogrody warzywne i chmielnik. Na północ od rezydencji znajdowała się duży staw na rzece. Do majątku należała też cegielnia pod miastem.

Z powodu udziału Demblińskich w Powstaniu Listopadowym Zabłudów został skonfiskowany albo przymusowo sprzedany i po 1831 r. przeszedł na własność Fuhrmana, a w 1856 r. zakupił dobra zabłudowskie Aleksander Kruzensztern (wzm. w 1890 r.).

W II połowie XIX w. miasto stało się ośrodkiem przemysłowym, a dawna barokowa rezydencja książąt Radziwiłłów została przekomponowana w duchu krajobrazowym. Pałac rozebrano pozostawiając jedynie oficyną (lub jej część), pełniącą początkowo funkcję dworu. Później wzniesiono bardziej na południe nowy dwór, a na zachód od niego umieszczono dziedziniec z podjazdem, otoczony budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi. Teren dawnych ogrodów przylegający do stawów i nowej drogi do Jałówki przeobrażono w krajobrazowy park. Z dawnej kompozycji pozostały tu droga biegnąca między stawami (teraz już wewnątrz parku) i część drzew ozdobnych. Wokół stawów i we wnętrzach parku przeprowadzono nowe, bardziej swobodne drogi spacerowe oraz posadzono grupy drzew i krzewów różnych gatunków. Na zachód od parku mieściły się sady, a przy drodze biegnącej południowo-wschodnią granicą dziedzińca i parku wzniesiono oranżerię i murowany pawilon gościnny. Za tą drogą mieściły się część gospodarcza i przylegający do niej ogród warzywny.

Prace nad wzbogaceniem parku kontynuował na początku XX w. syn Aleksandra Kruzenszterna. Po jego bezpotomnej śmierci odziedziczyła dobra jego siostrzenica Zofia z Rudigerów Manteuffel-Szoege, która pozostawała ich właścicielką do 1944 r. Bywała tu jednak tylko w okresie letnim, a w okresie międzywojennym dobrami zarządzał najpierw Stanisław Łoś, a od około 1939 r. Józef Manteuffel, daleki krewny właścicielki. Założenie zajmowało wtedy obszar o powierzchni około 9 ha.

Podczas II wojny światowej zniszczono ponad połowę miasta i prawie wszystkie budynki siedziby dworskiej. Park zdewastowano i usunięto z niego wiele drzew. Zlikwidowano też większość sadu dworskiego.

Po wojnie urządzono tu park miejski, jednak na skutek braku odpowiedniej konserwacji i pieczy kompozycja nadal była dewastowana. Część terenu rozparcelowano, na miejscu dawnej części gospodarczej zlokalizowano szkołę podstawową, która urządziła w parku boiska i tereny sportowe. Ruiny zabudowań dworskich rozebrano, a trzy zachowane do lat 80. XX w. budynki (w tym pawilon gościnny) użytkowane były w tym czasie jako domy mieszkalne. W ramach czynów społecznych dosadzono w rejonie dawnego dworu i dziedzińca drzew ozdobnych. Pozostałe tereny parku wykorzystywane były jako pastwisko lub zarosły zaroślami.

Park dworski w Zabłudowie - widok od południowego-zachodu na wnętrze południowo-wschodniej części parku
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 1881

Park dworski w Zabłudowie - widok od południowego-zachodu na wnętrze centralnej części parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 1882

W latach 70. XX w. zamierzano przeprowadzić renowację parku i zbudować na terenie dawnego sadu stadion miejski. W latach 1980-1985 teren uporządkowano usuwając część zarośli ale też i część starych, chorujących drzew, przy czym nadal zamierzano w obrębie dawnej kompozycji zlokalizować nowe boiska i urządzenia sportowe.

Park dworski w Zabłudowie - widok od północnego-wschodu na stawy parkowe - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1885

Park dworski w Zabłudowie - widok od południowego-zachodu na stawy parkpowe i otaczającą je roślinność
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1883

Założenie dworsko-ogrodowe w Zabłudowie - widok od północy na pawilon z II poł. XIX w.
i jedno z wnętrz ogrodu użytkowego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1886

Do lat 80. XX w. z dawnego układu kompozycyjnego przetrwały stawy, fragmenty skarp po dawnych tarasach, fragmenty dróg wokół stawów i znikoma część starych nasadzeń (która nie pozwalała nawet na odtworzenie dawnej kompozycji). Zachowany starodrzew pochodził w większości z końca XIX lub z I połowy XX w., a dominowały w nim klony, jesiony, wiązy, wierzby i lipy. Występowały tu też brzozy, olchy, topole, świerki, kasztanowce i modrzew, a na uwagę zasługiwała sosna wejmutka o średnicy pnia 55 cm. Wyróżniały się jedynie pojedyncze drzewa starsze sadzone około połowy XIX w. lub w I połowie tego stulecia – 3 lipy o średnicy pni 90-100 cm, dąb o średnicy pnia 90 cm, wiąz o średnicy pnia 80 cm, 2 białodrzewy o średnicy pni 90-100 cm oraz 2 klony i 2 jesiony o średnicy pni 80-85 cm. Liczne były natomiast młode samosiewy drzew i zaroślowe grupy krzewów, w których spotykało się także stare karagany, suchodrzewy, jaśminowce, pęcherznice i lilaki.

Widok z parku dworskiego w Zabłudowie przez staw na cerkiew - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1884

Park był dobrze widoczny od północy, wschodu i południa oraz z drogi prowadzącej do miasta. Jego stary drzewostan wyróżniał się w krajobrazie, ale znaczna dewastacja wyraźnie zmniejszyła walory krajobrazowe tego obiektu.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 491

AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. V, p. 218, nr 1038, dz. XXV, nr 2104, s. 56-59, nr 2914 1, s. 1, nr 7360

CAH w Mińsku, F. 1882, op. 1, nr 4, k. 45

Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 34

Oddział Wojewódzki Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, N/62/5494/1-5, N/62/5495/1-2

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, nr 6071

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 28, s. 9, nr 81, nr 89, nr 125, nr 225, nr 290, s. 2-3 i 20-25, nr 369

Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Zabłudowie, Inwentarze kościelne i wyciąg z archiwum dworskiego

Akty izdavejemyje Vilenskoj Archeograficeskoj Komissjeju dla razbora drevnich aktov, t. I, Wilno 1865-1914, s. 89

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 64

Iwaszkiewicz Janusz, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773-1867 [w:] Ziemiaństwo i większa własność rolna (stan posiadania, praca społeczna i gospodarcza, produkcja i obciążenia, Warszawa 1929, s. 34

Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 16

Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. I, Petersburg 1890-1894

Sprawa WJP Mikołaja Malinowskiego Jeneralnego masy radziwiłłowskiej prokuratora z JW. Izabelą z hrabiów Wandalinów Mniszchów wprzód księżną Dominikową Radziwłłową, w powtórnym zamążpójściu hrabiną Dęblińską, Wilno 1836

Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Wąsicki Jan, Pruskie pisy miast polskich z końca XVIII stulecia. Departament Białostocki, Białystok 1964

Zbór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy i złączonych z nią krajów (1387-1710), pod red. Krupowicza M., cz. 1, Wilno 1859

Żychliński Teodor, Złota Księga Szlachty Polskiej, Poznań, r. XI.1889 r.

Encyklopedia powszechna. Orgelbranda, Warszawa 1859-1868

Miasta polskie w Tysiącleciu, t. I, Warszawa 1965

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1880-1900

Trzebiński Wojciech, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Warszawa 1962

Wiśniewski Jerzy, Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce w drugiej połowie XVII i XVIII wieku [w:] Rocznik Białostocki, 1966, t. VI, s. 480-487

Wolff Józef, Pacowie, Petersburg 1885

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabłudowie, Białystok 1976, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Glapińska Krystyna, Zabłudów. Studium historyczno-urbanistyczne, Warszawa 1975, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Rusiłowicz Lucyna, Zabłudów. Szczegółowa inwentaryzacja roślinności parku, Białystok 1986

Wróblewska Maria, Zabłudów. Szczegółowo inwentaryzacja roślinności, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 162, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Manteuffel Ryszard, Biografia płk. Dr med. Józefa Manteuffla, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Maroszka Józefa

Manteuffel Ryszard, Historia dóbr zabłudowskich, Warszawa 1978, maszynopis w posiadaniu Maroszka Józefa

Jan Jakubowski, Powiat grodzieński w XVI wieku (mapa). Podziałka 1:400000, rys. M. Kulicki [w:] Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, z. III, Kraków 1935, s. 99-114

Zakład Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, U.I.79, Plan de Zablondoff (II poł. XVIII w.), Skala 1:1300

AGAD, Zbiór Kartograficzny, AK 98, Mapa szczególna województwa podlaskiego zarządzona z innych wielu map miejscowych tak dawniej, jak i świeżo odrysowanych, tudzież gościńcowych i niewątpliwych wiadomości – wszystko według reguł geograficznych i obserwacji astronomicznych przez Karola de Pertees pułkownika i generała J.K.Mci 1795 r., Skala 1:225000

Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 233, s. 1-3, Prusy Nowowschodnie. Wykonał konduktor Iwaszkiewicz, Skala 1:33300

AGAD. Zbiór Kartograficzny, nr 479-1, Mapa Textora, 1808 r., Skala 1:155000

AP Białystok, CKL, nr 148, Kopia lustracyjnych planov zemlam Folvarka Dobrzyniewo Sostojascichsia v lennom vladenii Grafov Krasinskich, Grodnenskoj gubernii i Belostoksago ujezda 1868 g.

Biblioteka Narodowa, Zbiór Kartograficzny, nr S-15443, Nowa mapa topograficzna Zachodniej Rosji („dwuwiorstówka”), Petrograd 1913-1915 (zdjęcia terenowe z 1886 r.), Skala 1:84000

Karte des westlichen Russlands. Kartographische Abteilung d. Konigl. Preuss. Landes-Aufnahme. (b.m.). Druck 1915, Skala 1:100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Zabłudów, józef maroszekKategoria:dworski