rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeZaborce

Park dworski - naturalistyczny, stanowiący część większej kompozycji dworsko-ogrodowej, powstały na początku XX w. w wyniku przebudowy dziewiętnastowiecznej kompozycji folwarczno-ogrodowej podporządkowanej funkcjom użytkowym, która rozwinęła się na miejscu istniejącej od XVI wieku siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Zaborce

Gmina: Trzeszczany

Położenie obiektu: na południowy-zachód od wsi Mołodiatycze, na niewielkim wzgórzu za rzeką Henrykówką, na południe od doliny tej rzeki, w której wykopano rząd rybnych stawów dworskich, między którymi biegnie droga łącząca Mołodiatycze z założeniem

 

Zaborce to stary punkt osadniczy. Zostały one odnotowane w źródłach w 1440 r. jako własność Stanisława Budka, dziedzica Zaborców i Małkowycza oraz dzierżawcy Natkowycza.1 W roku 1564 Zaborce były własnością Żulińskich herbu Ciołek. Przedstawiciele tego średnioszlacheckiego rodu posiadali w tym czasie także Żerniki, Siemnice i część Leszczetowej w powiecie bełskim.2 Z rejestru podatkowego 1578 r. wynika, że będące nadal własnością Żulińskich Zaborce miały 2 ¼ łana ziemi uprawianej przez dwóch ogrodników z parobkami i komornikiem.3 Były więc włością stosunkowo niewielką.

Kompozycja tej pierwotnej siedziby dworskiej jest dziś zupełnie nieznana. Nie wydaje się jednak by później ulegała zmianom jej lokalizacja, gdyż zlokalizowano ją w dogodnym miejscu, na niewielkim wzgórzu położonym na południe od doliny Henrykówki, gdzie istniały korzystne warunki do zakładania stawów (których historia w tym miejscu jest zapewne długa).

Dzieje Zaborców na przestrzeni XVIII i XVIII nie są znane. W wieku XIX wchodziły one już w skład dużego klucza dóbr Mołodiatycze, a w roku 1827 we wsi i folwarku Zaborce było 36 domów i 197 mieszkańców.4 Odnajdujemy też Zaborce na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z lat 1823-1840, jednak nie ma tam zaznaczonego dworu (co potwierdza, iż w tym czasie funkcjonował tu jedynie folwark należący do większych dóbr).

Podporządkowany był on funkcjom użytkowym, a jego kompozycja składała się z rzędu stawów wykopanych wzdłuż rzeki, z zabudowań zajmujących cypel wysunięty w stronę doliny rzeki oraz z ogrodów użytkowych położonych na południe i południowy-zachód od zabudowań (na terenie obecnego parku i sadu jabłoniowego. Do folwarku wiodła od północy droga z Mołodiatycz, poprowadzona po grobli między stawami, która następnie omijała całą siedzibę od północnego-zachodu i zmierzała do zabudowań wsi. Granice folwarku od strony północno-zachodniej i zachodniej obsadzono szpalerami topól białych.

Właścicielami dóbr Mołodiatycze była w tym czasie rodzina Wyszyńskich, obdarzonych po I rozbiorze Polski tytułem austriackich baronów. Około 1823 r. dobra te należały do Ignacji baronówny Wyszyńskiej, która wniosła je w posagu Antoniemu Horodyskiemu.5 Po nich odziedziczył je ich syn Władysław, który jeszcze za swojego życia wydzielił Zaborce jako oddzielny majątek, który oddał swojemu synowi Antoniemu.6

W 1888 r. w folwarku Zaborce stały 2 budynki murowane i 14 budynków drewnianych. Do majątku należało 392 morgów ziemi ornej i ogrodów (około 196 ha), 68 morgów łąk (około 34 ha) i eksploatowano tu pokłady torfu. Był tu także młyn wodny i wiatrak.7

Na początku XX w. w wyniku podziałów rodzinnych Zaborce stały się samodzielnym majątkiem. Wybudowano tu okazały, zwrócony frontem na zachód murowany, parterowy dwór o rzucie prostokąta, z okazałym gankiem. Na południe od dworu wzniesiono oficynę kuchenną.

Dookoła dworu założono park krajobrazowy z okazałymi klombami i gazonami. Przed dworem (na zachód od niego) mieścił się kolisty podjazd, do którego prowadziła od północy grabowa aleja dojazdowa. Wnętrze wokół podjazdu przyozdabiały klomby krzewów, a od oficyny kuchennej oddzielał je szpaler lilaków. Na północ od tego wnętrza rosła duża grupa drzew przecięta spacerową drogą do rządcówki. Grupa ta zamykała od zachodu duże trawiaste wnętrze, zajmujące wschodnią część parku. Z pozostałych stron wnętrze to okalały inne grupy drzew i krzewów, rosnące wzdłuż granic parku oraz na wschód od dworu. W centrum wnętrza skomponowano klomb ze śnieguliczek i lilaków. W północnej części wnętrza umieszczono boisko. Wnętrze to przecinała droga spacerowa z dworu do sadu wiśniowego, od której odchodziły inne drogi prowadzące do pól i do malinnika. Wśród nasadzeń parku dominowały lipy, jesiony, klony i graby oraz grochodrzewy, róże, lilaki, śnieguliczki, karagany, ligustry, leszczyny i głogi. W kompozycji roślinności parkowej, tak w umiejscowieniu klombów, jak i w zestawieniach sąsiadujących z sobą roślin widać było wyraźny wpływ naturalizmu, dążenie by wnętrza parku przypominały dzieło natury, ale były piękniejsze i bardziej urozmaicone niż naturalne.

Park wymagał zatrudnienia fachowego ogrodnika, a do prac w parku używano też fornali.

Na wschód od parku znajdował się sad wiśniowy otoczony szpalerami orzechów włoskich oraz od południa szpalerem lipowym, od północy pasem krzewów i od wschodu szpalerem wierzbowo-grabowym rosnącym nad rowem. Do tego sadu wiodła od południa droga ze wsi Peresołowice. Na zachód od parku znajdował się sad jabłoniowy otoczony od północnego-zachodu i zachodu starymi szpalerami topolowymi.

Na północ od parku znajdował się wyniesiony ponad łąkę i stawy cypel terenu zajęty przez zabudowania gospodarcze, czworaki oraz cieplarnię i malinnik przylegające do parku. Murowane zabudowania gospodarcze zajmowały północno-wschodnią i wschodnią część cypla otaczając dwa prostokątne podwórza. Stały tam: spichrz, wozownia, stajnia, stodoła, obora dla fornali, warsztaty z kuźnią, stelmasznia, psiarnia i drewutnia. Wzdłuż wschodniej granicy części gospodarczej posadzono szpaler lipowy. Wzdłuż północnej i północno-zachodniej granicy cypla, równolegle do drogi z Mołodiatycz stały: drewniany czworak, drewniany chlew dla parobków, dwa drewniane ośmioraki oraz (w pobliżu wjazdu do parku) drewniana oficyna dla rządcy i buchaltera. Zabudowaniom tym towarzyszyły zapewne niewielkie ogródki użytkowe.8

Było to zatem założenie okazałe, a okazałość tę tłumaczyć można zapewne faktem, że na jego budowę Horodyscy przeznaczali kwoty z parcelowanego wówczas folwarku w Ostrówku.9 Całość tej kompozycji zajmowała bez stawów obszar o powierzchni około 9,5 ha. Obszar stawów wynosił około 40 ha.

Ostatni przed II wojną światową właściciel Zaborców Władysław Horodyski, ceniony inżynier budowy portów, po rozwodzie i powtórnym ożenku zamieszkał w latach 30. XX w. Warszawie. Majątkiem zarządzał wobec tego rządca.

W 1943 r. Ukraińcy wymordowali służbę majątku, a wszystkie budynki spalili. Stan majątku po zakończeniu wojny obrazuje inwentarz sporządzony w 1944 r. przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie. Czytamy w nim: „Ostatni właściciel Horodyński Władysław, ogólny obszar: 272,5 ha, grunty orne: 218 ha, ogrody: 6,7 ha, nieużytki: 9,4 ha, stawy rybne: 30,8 ha, budynki spalone, inwentarz martwy również, a żywy rozgrabiony".10

W ramach reformy rolnej majątek rozparcelowano, a wypalone mury budynków dworskich miejscowa ludność rozebrała na materiał budowlany. Resztówkę z parkiem przejęła w 1946 r. Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska z Mołodiatycz. Później teren ten przeszedł we władanie gminy w Trzeszczanach, a miejscowi rolnicy wypasali tu bydło, usunąwszy wcześniej większość starych drzew parkowych. Znaczne połacie parku zarosły samosiewami drzew i krzewów. Tereny dawnych zabudowań i dawnego sadu wiśniowego zamieniono na pola uprawne. Część stawów wyschła, a część po melioracji osuszono. Mimo to, kompozycja parku była jeszcze częściowo czytelna i czytelny pozostawał podział terenu na podstawowe części funkcjonalne - stawy, folwark, park i dwa sady. Całkowitemu zniszczeniu uległa natomiast kompozycja tej części obiektu, którą zajmowały zabudowania gospodarcze oraz budynki i ogrody służby folwarcznej.11

Do lat 80. XX w. z kompozycji dziewiętnastowiecznego folwarku przetrwały w Zaborcach: część stawów, droga z Mołodiatycz, wysunięty ku północy cypel, na którym stały zabudowania oraz część topól białych z dawnych szpalerów. Z kompozycji stworzonej na początku XX w. zachowały się: fundamenty dworu, dwa wnętrza parkowe, resztki alei grabowej, część drzew parkowych, fragmenty kompozycji krzewów, jedna z dróg parkowych, częściowo przetrzebiony sad jabłoniowy, fragmenty starych szpalerów topolowych, wnętrze po wiśniowym sadzie, szpalery lipowy i wierzbowy przy granicy tego sadu, fragment szpaleru lipowego przy granicy części gospodarczej, pas krzewów zamykający od północy wnętrze po dawnym sadzie wiśniowym, a rosnący na miejscu dawnego szpaleru wierzb oraz kilka starych orzechów i śliw.12

W roku 1988 na terenie obiektu występowało 29 gatunków drzew i krzewów, a roślinność skupiała się na terenie parku i sadu jabłoniowego oraz wokół wnętrz po sadzie wiśniowym. Dominowały tu młode zagajniki i zarośla o różnogatunkowym składzie, sąsiadujące z kilkom grupami krzewów ozdobnych. Na terenie parku drzewa stare były bardzo nieliczne, gdyż po usunięciu większości starodrzewia pozostały tam tylko w zaroślach pojedyncze lipy i kilka drzew innych gatunków. Pochodziły one z początku XX w. lub z okresu międzywojennego i miały średnice pni od 40 do 65 cm. Podobne lipy rosły w szpalerze przy południowej granicy dawnego sadu wiśniowego i w szpalerze przy wschodniej granicy dawnej części gospodarczej (ich zdrowotność wynosiła od 75% do 100%). W podobnym wieku był szpaler wierzbowy rosnący wzdłuż rowu przy wschodniej granicy dawnego sadu wiśniowego. Wierzby w tym szpalerze osiągały do 65 cm średnicy pni i miały 60-80% zdrowotności. Najstarszymi drzewami obiektu były dziewiętnastowieczne topole białe ze szpalerów przy sadzie jabłoniowym, 6 takich topól miało średnice pni od 100 do 150 cm (i 0% do 60% zdrowotności), a siódma, rosnąca wewnątrz sadu i pochodząca zapewne z końca XIX w., miała 93 cm średnicy pnia i 70% zdrowotności. Pozostałe topole były młodsze, pochodziły z różnych lat I połowy XX w. i osiągały 44-80 cm średnicy pni (oprócz jednej były w dobrym stanie zdrowotnym).13

Nie występowały w Zaborcach młode nasadzenia drzew, a cały młody drzewostan składał się z samosiewów lub odrostów korzeniowych. Również większość krzewów stanowiły samosiewy, ale przetrwała w kilku grupach pewna ilość starych lilaków, śnieguliczek, ligustrów, karagan, leszczyn i róż. Z nasadzeń owocowych zachowały się nieliczne śliwy i orzechy oraz część jabłoni w starym sadzie, a także zdziczałe grupy śliw lubaszek, mirabelek i ałycz.

Oprócz szpalerów lipowych, topolowych i wierzbowego z dawnych kompozycji roślinnych przetrwały: klomb śnieguliczek i lilaków we wnętrzu wschodniej części parku, fragment szpaleru lilaków przy dworze, kilka grup krzewów i pozostałości po alei grabowej w postaci młodych odrostów i samosiewów rosnących na miejscu starych drzew.14

Korzystne, jak wspomniano wcześniej, położenie obiektu sprawiało, że siedziba w Zaborcach odznaczała się niegdyś znacznymi walorami widokowymi. Położony na wzgórzu masyw drzewostanu parku i sadów był dość dobrze widoczny ze wszystkich stron, przy czym najpiękniejsze widoki rozciągały się na Zaborce od północy przez dolinę rzeki i stawy. Można je było podziwiać z drogi do Mołodiatycz, z którymi Zaborce także były powiązane widokowo. Wnętrza parku były raczej zamknięte nasadzeniami gdyż starano się tam stworzyć cichy, kameralny nastrój. Z dworu i podjazdu rozciągał się jedynie widok na położony niżej sad jabłoniowy i znajdujące się pewnym oddaleniu zabudowania wsi.15

Po zniszczeniu zabudowań dworskich i części sadów oraz na skutek wycinania starodrzewu i zdziczenia parku założenie w Zaborcach nie przedstawia już takich walorów jak dawniej. W latach 80. XX w. liczne zagajniki sprawiały wrażenie, że mamy tu do czynienia raczej z naturalnym zbiorowiskiem roślinnym niż z parkiem i dopiero od środka zwracały uwagę resztki kompozycji roślinnych we wnętrzach parkowych. Niemniej, zespół zadrzewień obiektu był z daleka nadal dość dobrze widoczny i nadal rozciągała się na wzgórze dworskie szeroka panorama przez częściowo zachowane stawy i dolinę Henrykówki.16

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Zaborce - stawy i park

Widok przez stawy na założenie dworsko-ogrodowe w Zaborcach - stan współczesny

www.hrubieszow.info

 

Źródła:

1 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji śp. Aleksandra hr. Stadnickiego, Lwów 1906, t. XIX, s. 557

2 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 58

3 Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 225

4 Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności alfabetyczna, Warszawa 1827, t. II, s. 303

5 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne i zbiór dokumentów majątku Mołodiatycze, nr 400, t. II

6 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Księgi hipoteczne i zbiór dokumentów majątku Zaborce, nr 866

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 196

8 Informacje ustne Tkacz Janiny, zam. w Zaborcach: Informacje ustne innych mieszkańców wsi

9 Informacje ustne Tkacz Janiny, zam. w Zaborcach: Informacje ustne innych mieszkańców wsi

10 AP w Zamościu, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie, Zaborce, nr 581

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Krzysztof, Falkowski Jerzy Michał, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaborcach, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VII, sekcja IX

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000, pas 45, słup 37, kwadrat Grabowiec

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, ZaborceKategoria:dworski