Zabuże

Ogród dworski - barokowy, z promienistą kompozycją ozdobną i kwaterowym ogrodem użytkowym, powstały na końcu XVII w. lub na początku wieku XVIII na miejscu istniejącego od XVI w. folwarku

Dawna nazwa: Zabuże

Gmina: Sarnaki

Położenie obiektu: nad Bugiem, na jego zachodnim, wysokim brzegu, pierwotnie przy dawnej przeprawie przez rzekę (obecnie na południe od przystani promowej), dziś wśród otoczonych lasami pól i w oddaleniu od ważnych dróg lecz u zbiegu dróg lokalnych (z Serpelic i Klepaczewa, z Mierzwic i z Nowych Hołowczyc), na zachód od leżącego po przeciwnej stronie rzeki Mielnika

Miejsce lokalizacji założenia dworsko-ogrodowego w Zabużu to bardzo stary punkt osadniczy, zasiedlony co najmniej od okresu wczesnośredniowiecznego, a zapewne wcześniej. Tu bowiem znajdowała się dogodna przeprawa przez Bug osłaniana przez gród w pobliskim Mielniku.¹ Na prawym brzegu Bugu powstała osada Przednia, ściśle związana z przeprawą i traktem brzeskim, natomiast na lewym brzegu musiała istnieć co najmniej komora celna.

Do końca istnienia I Rzeczpospolitej Zabuże wchodziło w skład starostwa mielnickiego, które posiadało tutaj swój folwark istniejący już w XVI wieku.² Wobec niezachowania się materiałów historycznych dotyczących tego folwarku jego pierwotne rozplanowanie nie jest znane. Można jednak przypuszczać, że w obrębie założenia i w jego pobliżu funkcjonował podobny do dzisiejszego układ dróg jezdnych, który - z racji na powiązania funkcjonalne pobliskich miejscowości z przeprawą - nie ulegał większym zmianom. W pobliżu zbiegających się u przeprawy dróg z Sarnak, Klepaczewa i Janowa znajdował się folwark, którego kompozycja była zapewne wypadkową lokalnych warunków terenowych i świadomego komponowania przestrzeni. W ramach rozmierzania siedziby folwarcznej podzielono jej teren na regularne kwatery, które zostały zajęte przez zabudowania mieszkalne i gospodarcze wraz z towarzyszącymi im podwórzami oraz przez ogrody (pewnie przede wszystkim użytkowe). Być może pozostałością kompozycji dawnego, szesnastowiecznego ogrodu był późniejszy ogród użytkowy o czterech kwaterach. Taki bowiem układ miały często kwaterowe ogrody włoskie renesansu, w których kwadratowy teren ogrodu podzielony był na cztery kwadratowe kwatery. Zważywszy na funkcje folwarku w Zabużu, istniejący tam ogród włoski mógł mieć charakter użytkowo - ozdobny, przy czym elementami ozdobnymi były tam pewnie nasadzenia przy granicach kwater, natomiast same kwatery wypełnione były zapewne roślinami użytkowymi (mogły to być zarówno drzewa i krzewy owocowe, jak zboża, warzywa czy zioła).

Po zniszczeniach wojen szwedzkich, które bardzo dotknęły Mielnik i jego okolice, folwark w Zabużu został rozbudowany i przebudowany w duchu barokowym. Nastąpiło to zapewne w końcu XVII w. lub na początku wieku XVIII. Schemat rozplanowania folwarku po tej przebudowie przedstawia Mappa folwarku rządowego w Zabużu z 1832 r.⁴ Jego najważniejszą częścią był położony nad Bugiem zbliżony do trójkątnego teren ogrodu podzielony promieniście rozchodzącymi się drogami. Był to prawdopodobnie kwaterowy ogród ozdobny (w dalszej części niniejszego opisu nazywany ogrodem promienistym). Po obu stronach tego ogrodu znajdowały się grupy zabudowań, zapewne gospodarczych. Na południowy-zachód od ogrodu promienistego mieścił się natomiast czterokwaterowy sad (zapewne rozmierzony jeszcze z XVI wieku). Inne ogrody użytkowe położone były na południe i północ od ogrodu ozdobnego. Do tego założenia wiodły 3 drogi, z których jedna, przebiegająca w przybliżeniu z północy na południe, wchodziła bezpośrednio na teren zabudowań gospodarczych, usytuowanych na północny-wschód od kwaterowego ogrodu promienistego. Droga biegnąca w kierunku Sarnak wchodziła na teren zabudowań położonych na zachód od ogrodu promienistego. Natomiast droga od strony Janowa biegła do grupy zabudowań położonych nad brzegiem Bugu, na południe od założenia. Były to zapewne obiekty związane z przeprawą. Zakole Bugu usytuowane w pobliżu wschodnich zabudowań stanowiło być może rodzaj portu rzecznego, a budynki skupione nad rzeką mogły być spichrzami służącymi do magazynowania zboża przeznaczonego na spław. Oprócz tego o założenia wiodła od południowego-zachodu aleja przebiegająca między stawami usytuowanymi w pewnej odległości od ogrodów. Była to zapewne droga paradna gdyż przy granicy założenia odchodziła od niej druga, omijająca ogrody i biegnąca najpierw południowo-zachodnią, a następnie północno-zachodnią granicą założenia do zabudowań gospodarczych.

Na omawianym planie nie widać obiektu, który wyróżniałby się jako budynek rezydencjonalny lub siedziba administratora. Można zatem przypuszczać, że ówczesny dwór zlokalizowany był pomiędzy ogrodem promienistym a sadem, zapewne przy granicy jego północno-wschodniej kwatery. Północno-wschodnia elewacja dworu wychodziłaby zatem na główną oś ogrodu promienistego, z którego ponad tym ogrodem rozciągały się widoki na Bug oraz na jego drugi brzeg, zabudowania osady Przedmieście i budynki Mielnika.

Nie odnaleziono żadnych przekazów informujących o rozplanowaniu samych ogrodów, można jednak przypuszczać, że w części ozdobnej znajdowały się elementy charakterystyczne dla kompozycji barokowych, takie jak strzyżone szpalery i żywopłoty, różne pergole lub altany bądź inne elementy wystroju architektonicznego. Musiały też istnieć schody prowadzące nad Bug i zapewne urządzono jakieś platformy widokowe, służące do oglądania widoków na rzekę i obiekty położone na jej drugim brzegu.

Wchodzące w skład dóbr Hołowczyce Zabuże stanowiło do 1831 r, własność Królestwa Polskiego, a po Powstaniu Listopadowym dobra te przejęli Rosjanie.⁵ Folwark ten był zapewne stale wydzierżawiany kolejnym dzierżawcom, a po 1831 r. nastąpiły upadek i stopniowa degradacja założenia, zwłaszcza promienistej części ozdobnej.

Schemat rozplanowania założenia w Zabużu w 1832 r. - odrys z fragmentu "Mappy Folwarku Rządowego w Zabużu
w Ekonomii Hołowczyckiej", oryg. [w:] AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr  69

Po Powstaniu Styczniowym rosyjskie władze zaborcze podarowały Zabuże w roku 1873 na zasadzie majoratu Michałowi Ludogowskiemu. Po nim dobra te objął jego syn Włodzimierz (w latach 90. XIX .), na którego cześć nazwano obiekt w końcu XIX . Władimirówką.⁶ Ludogowscy przebudowali założenie. Część ozdobna pozostała w dawnych granicach, ale wzniesiono w niej nowy, murowany pałac z opartym na czterech słupach balkonem od strony północno-zachodniej (jak wynika z późniejszego spisu został on ukończony na początku XX w.). Na osi lipowej alei dojazdowej urządzony został przed południowo-zachodnią elewacją pałacu kolisty podjazd z gazonem. Teren ogrodu ozdobnego podzielony został na szereg prostokątnych kwater, co nadało kompozycji ogrodu charakter eklektyczny. Drogi dojazdowe do założenia pozostawiono bez zmian, podobnie jak położony na południowy-zachód od ogrodu ozdobnego czterokwaterowy sad. Drugi sad został założony po przeciwnej stronie alei dojazdowej. W części gospodarczej usytuowanej na południe od dworu usuwano stare zabudowania, a na ich miejscu wznoszono nowe - kamienne i ceglane. Na północ od ogrodów i zabudowań dworskich powstała osada folwarczna z osobnym sadem. Stały w niej czworaki, wspomniana w późniejszym spisie pralnia dworska oraz towarzyszące czworakom zabudowania gospodarcze.

Do założenia przyłączono ponadto łąkę leżącą nad Bugiem, na południe od dotychczasowej kompozycji. Stanowiła ona malownicze, otoczone drzewami wnętrze służące do spacerów i miała pewnie uzupełniać szczupły i eklektyczny ogród o dodatkową, krajobrazową część parku. Całość kompozycji zajęła po rozbudowie obszar o powierzchni około14,5 ha.

W opisanym kształcie założenie nie przetrwało długo. Bowiem już kilkanaście lat po zakończeniu przebudowy, w roku 1915 teren założenia uległ znacznym zniszczeniom podczas walk niemiecko - rosyjskich. Między innymi spłonęły wtedy niemal wszystkie zabudowania Zabuża. Odbudował je następnie prowizorycznie Franciszek Zieleniewski, ówczesny administrator folwarku. Jednak później zostały one ponownie spalone na początku lat 30. XX w. i po tym pożarze większość z nich rozebrano.

Podczas I wojny światowej i tuż po niej funkcjonował w Zabużu prowizoryczny most na Bugu, zbudowany przez Niemców w roku 1915.

Po wojnie władze polskie przeznaczyły folwark Zabuże do parcelacji, pozostawiając jako własność państwową jedynie część ośrodka, którą objęło Nadleśnictwo Mielnik, a następnie Nadleśnictwo Łosice.⁷ Samo założenie zostało więc ponownie podzielone pomiędzy nadleśnictwo a Franciszka Zieleniewskiego. Przed przystąpieniem do parcelacji sporządzono inwentarz zabudowań w Zabużu, według którego ich stan i liczba przedstawiały się następująco:

„1.Dom byłej pralni, kamienno-ceglany, pokryty już po wojnie starą blachą, mieszka w nim obecnie zarządzający i część służby 16 x 16 x 4 ½ łokcia.

2.Dom pałac z samej cegły na kilka lat przed wojną z dużym „komfortem: i nakładem był wybudowany, a przez Rosjan w 1915 r. spalony i dziś tylko mury stoją, w końcu których część służby urządziła sobie prowizoryczne mieszkanie. Dom ten posiada dł. 51 łokci, szer. 27 i wys. 8. Część domu od strony północnej posiada pietro z balkonem na 4 słupach ceglanych o 8 łokciach wysokości.

3.Kuźnia murowana z cegły, 8 łokci dł., 7 ½ szer., 4 wys.

4. Budynek przeznaczony na skład narzędzi rolniczych, wozownię i spichrz, kamienny, dziś słomą kryty i służy za stajnię i oborę, ma dł. 72 łokci, szer. 12, wys. 5 ½.

5. Stajnia nadleśnictwa kamienna o wzmocnieniach ceglanych dł. 24 łokci, szer. 14 ½, wys. 4, obecnie pokryta słomą, do użytku.

6. Z byłej stodoły został tylko kamienny fundament, z przystawki zostało 4 słupy ceglane o kilku łokciach wysokości, a dziś na tych zwaliskach urządzono ścianę z brusów i dach ze słomy na prowizoryczną stodołę.

7. Były dom dla służby, kamienny, z wzmocnieniem z cegły, stoją tylko ściany, dług. 90 łokci, szer. 18 ½, wys. 5 ½.

8.Była obora murowana z cegły z gnojownikiem, której jedna ściana z długości rozebrana do połowy, a trzy tylko ściany z cegły dość starej o długości 52 łokci, szer. 16 ½, wys. 4 ½.

9. Była obora kamienna, z której tylko pozostały ściany o dług. 62 łokci, szer. 13 i wys. 4.

10. Była obora-wołownia z kamienia, z której tylko pozostały ściany o dług. 62 łokci, szer. 13 i wys. 4.

11.Z byłej oranżerii jest tylko róg z dwu ścian kamienno-ceglanych o ług. 20 łokci i wys. 5 ½.

12.Piwnica kamienna w dobrym stanie o głębokości 5 i wys. 4 łokci.

13.Lodownia bez dachu o dług. 18 łokci, szer. 7 i głeb 5 ½.

14. Z dawnego pałacu, w którym przed wojną mieszkał zarządzający została tylko kupa gruzu.⁸

Z przytoczonego spisu wyłania się obraz zasobnego przed I wojną światową założenia, którego wszystkie zabudowania były murowane (co wówczas było rzadkością). Istniała tam osobna rządcówka, zaś pałac służył jedynie właścicielom dóbr, a w ogrodzie istniała oranżeria. Niestety opis nie podaje położenia budynków względem siebie, ani nic nie mówi o ogrodach. Nie pozwala zatem na odtworzenie nawet uproszczonego schematu ówczesnej kompozycji. Trudności te pogłębia fakt, iż na początku lat 30. XX w. większość zabudowań gospodarczych obiektu rozebrano.⁹

Jak już wspomniano, po parcelacji Zabuża pozostawiono resztówkę o powierzchni około 10 ha, obejmującą również część terenu założenia. Jego zachodnią część z dawnymi zabudowaniami gospodarczymi nabył Franciszek Zieleniewski.¹⁰

Podział zapoczątkował degradację kompozycji, która doprowadziła do utraty cech ozdobnych - m.in. do wnętrza dawnego ogrodu ozdobnego wprowadzono sad, a po rozbiórce dawnych zabudowań dworskich powstały nowe, nie mające nic wspólnego z dawną kompozycją.

W czasie II wojny światowej w okresie od października 1939 r. do 22 kwietnia 1941 r. w pałacu znajdowała się wartownia niemieckiej straży granicznej. Po 22 kwietnia 1941 r, wartownię tę przeniesiono do Mielnika natomiast we dworze ulokowano niemieckiego nadleśniczego, administrującego z ramienia władz okupacyjnych nadleśnictwem łosickim.

Po 1944 r. teren założenia w Zabużu ponownie przekazano we władanie nadleśnictwa łosickiego, a około 1964 r. przejął je Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Siedlcach, a następnie w Białymstoku. Dawny pałac wyremontowano i wykorzystywany był w tym czasie jako ośrodek kolonijny i wczasowy. Od około1979 r. w pałacu latem funkcjonował ośrodek OHP, a w 1982 r. umieszczono w nim jednostkę ZOMO.¹¹ Mimo odbudowy pałacu nigdy nie podjęto rewaloryzacji ogrodów. W otoczeniu pałacu pojawiły się natomiast nowe budynki, ogrodzenia, żywopłoty i schody. Nigdy też nie odtworzono dawnych sadów ani stawów, których miejsce zajęły pola uprawne. Skarpa nadrzeczna zarosła samosiewami drzew i krzewów, które częściowo zasłoniły powiązania widokowe ogrodów z rzeką.

Do lat 80. XX w. ze zniszczonej w czasie wojen szwedzkich szesnastowiecznej kompozycji Zabuża przetrwał zapewne układ głównych dróg dojazdowych. Z kolejnej, barokowej fazy rozwoju założenia przypadającej na koniec XVII lub początek XVIII w. zachowały się: granice ogrodu ozdobnego, biegnące po nich drogi, droga dojazdowa (paradna) i rosnąca przy niej aleja, wnętrze po dawnym kwaterowym sadzie, obniżenia po stawach, fragment jednego stawu oraz część drzew ozdobnych. Spośród elementów wprowadzonych podczas przebudowy, jaka miała miejsce po 1873 r. zachowały się do lat 80. XX w.: dwór, część parku, jeden z budynków gospodarczych osady folwarcznej, wnętrze po sadzie położonym na południowy-wschód od alei dojazdowej oraz część drzew ozdobnych.¹²

W roku 1984 roślinność obiektu składała się z 34 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Stare drzewa były w różnym wieku i grupowały się w alei dojazdowej, przy drogach otaczających ogród dworski oraz na skarpie nadrzecznej. Do najstarszych drzew należały egzemplarze sadzone w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX: lipy alei dojazdowej o średnicach pni 80-133 cm, lipa przy północno-zachodniej granicy założenia, o średnicy pnia 130 cm, 2 dęby o średnicach pni 80 i 120 cm, 4 modrzewie o średnicach pni po 80 cm, lipa o średnicy pnia 110 cm, rosnąca na północ od ogrodu, lipa o średnicy pnia 80 cm, rosnąca przy północno-zachodniej granicy założenia, 2 wiązy rosnące na skarpie nadrzecznej, o średnicach pni po 120 cm oraz wierzby i topole o średnicach pni od 80 do 110 cm.¹³

Kolejną, dość liczną grupę wiekową stanowiły drzewa sadzone w różnych latach drugiej połowy XIX w., należące do różnych gatunków i osiągające średnice pni od 50 do 80 cm. Bardzo niewiele było na terenie założenia drzew sadzonych na początku XX w. (do 1914 r.), osiągających 50-55 cm średnicy pni. Dużo liczniejszą grupę stanowiły drzewa z okresu międzywojennego, o średnicach pni 40-45 cm, których część (zwłaszcza wśród rosnących na skarpie nadrzecznej) wyrosła z samosiewów. Oprócz drzew starych na terenie obiektu rosło wiele drzew młodych, których większość wyrosła z samosiewów tworzących wraz z samosiewami krzewów zarośla na skarpie nadrzecznej i w południowo-zachodniej części założenia. Jedynie przy drogach biegnących po granicach ogrodu i w tym ogrodzie oraz w alei dojazdowej spotykało się młode drzewa sadzone, tak ozdobne jak i owocowe. Krzewy występowały głównie w zaroślach, a poza tym w kilku grupach i w żywopłocie rosnącym przy drodze wiodącej do dworu.¹⁴

Ze względu na położenie z dala od uczęszczanych dróg i oddzielenie od nich lasami obiekt mógł być oglądany jedynie z bezpośrednio sąsiadujących z nim pól i kolonii. Stosunkowo najlepiej założenia eksponowane było od strony rzeki, skąd prezentowało się jako zwarta grupa starej i młodej roślinność. Od południowego-zachodu zwracała uwagę stara aleja dojazdowa, a także stara i młoda roślinność otaczająca wnętrza po dawnych sadach.¹⁵

Obecnie na terenie założenia funkcjonuje trzygwiazdkowy hotel zajmujący pałac i inne budynki oraz użytkujący tereny dawnych ogrodów dworskich, które zostały częściowo przystosowane do potrzeb hotelu i jego gości.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Dwór i ogród dworski w Zabużu - stan współczesny
Publ. www.ciekawepodlasie.pl

Źródła:

¹ Tomecka Barbara, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miejscowości, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

² Tomecka Barbara, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miejscowości, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

³ Tomecka Barbara, Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miejscowości, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ AP Lublin, Plany wyłączone z włościańskich, nr 69, Mappa folwarku rządowego w Zabużu w ekonomii Hołowczyckiej..., 1832

⁵ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2342, Operat parcelacyjny majątku państwowego Zabuże

⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2342, Operat parcelacyjny majątku państwowego Zabuże

⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2342, Operat parcelacyjny majątku państwowego Zabuże

⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2342, Operat parcelacyjny majątku państwowego Zabuże

⁹ Informacje ustne Zieleniewskiego Tadeusza, syna ostatniego przed II wojną światową administratora Zabuża

¹⁰ Informacje ustne Zieleniewskiego Tadeusza, syna ostatniego przed II wojną światową administratora Zabuża

¹¹ Informacje ustne Świć Sabiny, zam. w Klepaczewie

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabużu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabużu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabużu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabużu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ZabużeKategoria:dworski