Zakres prac i zawartość katalogu opracowanego w 1988 r.

Badaniami dla potrzeb Katalogu z 1988 r. objęto tereny jednego tylko ówczesnego województwa – białostockiego w granicach sprzed 1999 r. (reforma samorządowa wprowadziła od 1999 nowy podział administracyjny kraju i województwo białostockie weszło w skład nowego, większego województwa podlaskiego). Należy jednak zaznaczyć, że te podziały administracyjne nie pokrywają się z dawnymi, toteż dla prawidłowego poznania rozwoju osadnictwa tych terenów i rozwoju siedzib, przy których powstawały parki i ogrody należałoby objąć badaniami także tereny położone poza granicami PRL, na terenie [byłego] Związku Radzieckiego, co wówczas nie było możliwe.

W pierwszym zamyśle zamierzano objąć badaniami wszystkie założenia ogrodowe, jakie na przestrzeni dziejów (a faktycznie od XIV w. do końca XX w.) istniały na tym terenie. Było ich bardzo wiele, gdyż już wstępne informacje z prac terenowych i poszukiwań archiwalnych pozwalały stwierdzić, że przy każdym dworze i niemal przy każdym folwarku, nie mówiąc o znaczniejszych rezydencjach, pałacach czy klasztorach, zakładano ogród. Ogrody te pełniły różne funkcje, powstawały równolegle z rozwojem poszczególnych siedzib i były integralnymi składnikami ich kompozycji przestrzennych. Wiele z nich miało charakter użytkowy, większość łączyła funkcje użytkowe i ozdobne, a część reprezentowała wysoki poziom sztuki ogrodowej. Tylko nieliczne miały wyłącznie charakter ozdobny. Prawie wszystkie posiadały określony porządek przestrzenny właściwy dla epoki, w której powstawały, lub były powiększane albo przebudowywane.

Niestety często, na skutek wojen, zmian własnościowych lub z innych powodów przestawały istnieć zbyt wcześnie abyśmy mieli obecnie szansę je poznać, na przykład duża liczba przestała istnieć w czasie wojen prowadzonych w XVII lub w XVIII w., ale w tym czasie powstawały też nowe, które mogły przestać istnieć w czasie późniejszych wojen, lub z innych powodów niż działania wojenne. Różne „zawieruchy dziejowe”, rozbiory i najazdy sprawiały ponadto, że zniszczeniu lub rozproszeniu uległy źródłowe materiały historyczne, na których w latach 80. XX w. można się było opierać rozpoczynając poszukiwania badanych obiektów, a ponadto cała gama materiałów historycznych zalegających w magazynach różnych archiwów i zbiorów nie była jeszcze dokładnie przebadana co do zawartości i przeważnie nie można było korzystać z informacji byłych właścicieli lub ich rodzin, gdyż nawet jeśli one istniały, to rozproszone gdzieś w świecie i przeciętny badacz historii tych terenów nie miał w tym czasie pojęcia, gdzie ich szukać.

Nic więc dziwnego, że w chwili rozpoczynania prac na Katalogiem o większości obiektów mających stanowić przedmiot zainteresowania tej pracy nie posiadano żadnych danych. Skoro jednak skala zjawiska wydawała się bardzo duża, to w pierwszym rzędzie należało sporządzić listę ogrodów, jakie kiedykolwiek istniały na terenie badanego województwa i powinny zostać dla potrzeb Katalogu rozpoznane. Dlatego na podstawie badań archiwalnych i terenowych wytypowano wstępnie ponad 900 miejscowości i miejsc, w których na pewno lub prawdopodobnie istniały założenia ogrodowe. Wszystkie te obiekty zostały objęte badaniami terenowymi i dla wszystkich starano się zebrać możliwie jak największy zasób informacji historycznych.

Wkrótce okazało się, że z jednej strony nie można zidentyfikować w terenie nawet miejsca przybliżonego położenia niektórych obiektów umieszczonych na liście, a z drugiej prawdziwa lista powinna być znacznie obszerniejsza, gdyż w niektórych miejscowościach funkcjonowało w przeszłości po kilka siedzib dworskich i folwarcznych (niejednokrotnie noszących takie same lub zbliżone nazwy), z których większość (albo nawet wszystkie) została zniszczona dawno temu. Tylko, że to poszerzanie listy byłoby pozbawione sensu, skoro i tak nie dałoby się zidentyfikować położenia tych obiektów w terenie, a najczęściej także nie dałoby się na podstawie bardzo skromnych przekazów historycznych ustalić ich historii.

Ostatecznie objęto badaniami 718 kompozycji terenowych, takich których lokalizację w terenie można było wskazać i dla których można było znaleźć choćby i przyczynkowe informacje historyczne. Ta ogromna liczba obiektów mogła budzić wątpliwości co do znaczenia i rangi badanych kompozycji, a także wątpliwości dotyczące samego sensu wysiłków poznawczych w sytuacji, gdy większość badanych obiektów już nie istnieje, jednakże bez prób ich poznania raczej nie byłoby możliwe pełniejsze poznanie historii sztuki ogrodowej tych terenów, ani też w istocie bliższe poznanie historii ich kultury materialnej. Zwłaszcza, że niekiedy wiedza o rozmachu i pięknie nieistniejących już kompozycji ogrodowych pozwala bardziej wnikliwie oceniać to, co działo się na tym terenie w poszczególnych epokach historycznych. Między innymi badania nad założeniami powstającymi w XVI w. dostarczają rozległej wiedzy na temat prawdziwie polskich, choć zwanych włoskimi, ogrodów renesansu, chociaż żadna z powstałych wtedy kompozycji ogrodowych nie przetrwała do naszych czasów w stanie choćby zbliżonym do pierwotnego.

Dla każdego z przebadanych 718 obiektów założono w ramach prac nad Katalogiem karty katalogowe, z wiedzę o tych obiektach wykorzystano w części ogólnej Katalogu zawierającej opis historii sztuki ogrodowej terenu województwa białostockiego oraz nowe, być może, spojrzenie na historię tych obszarów.

Trzeba jednak zaznaczyć, że mimo żmudnych badań historycznych opracowanie historii przemian własnościowych poszczególnych obiektów okazało się bardzo trudne, a czasem niemożliwe. Ze względu na brak źródeł, ich fragmentaryczność lub niedostępność (bo np. znajdowały się w różnych miastach położonych na terenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich). Niemniej, zebrany materiał pozwalał na opracowanie dziejów ogrodów województwa na przestrzeni różnych epok historycznych, zobrazowanie związków między rozwojem kompozycji ogrodowych a rozwojem osadnictwa i zachodzącymi przemianami politycznymi, a także na w miarę dokładne poznanie kompozycji w jakiejś części (choćby i szczątkowo) zachowanych. Wykorzystywano też opracowywane przez różnych autorów w latach 70. i 80. XX w. dokumentacje ewidencyjne parków i ogrodów województwa, które zwłaszcza w przypadku obiektów zniszczonych i z tego powodu nieujmowanych w katalogu szczegółowym, stanowiły często podstawę opisów zamieszczanych w części ogólnej.

Aby lepiej zobrazować zasady kształtowania przestrzeni w różnych epokach historycznych wykonano też na potrzeby części ogólnej Katalogu około 40 rysunków i szkiców przedstawiających różne możliwe kompozycje przestrzenne (autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk).

W efekcie w szczegółowej części katalogu umieszczono opisy 168 obiektów zachowanych dobrze, częściowo, szczątkowo, albo i śladowo. Odniesiono się tam zarówno do historii poszczególnych obiektów, jak i do ich przemian kompozycyjnych, stanu zachowania, roślinności i funkcji w krajobrazie. Każdemu opisowi towarzyszył plan obiektu (sporządzony specjalnie dla potrzeb Katalogu) ukazujący zarówno stan aktualny w 1988 r. jak i schemat rozplanowania obiektu w przeszłości). Oprócz tego zamieszczano zdjęcia aktualne i historyczne, a także reprodukcje starych planów, map, rycin i obrazów dotyczących obiektu lub jego poszczególnych elementów.

W sumie powstała obszerna dokumentacja oparta na rozległych badaniach historycznych i terenowych licząca (oprócz kart katalogowych) ponad 2 tys. stron maszynopisu oraz zawierająca prawie 900 zdjęć (współczesnych i archiwalnych), 200 planów i map, około 40 szkiców, szeroki spis źródeł i indeksy nazwisk osób związanych z historią poszczególnych obiektów.

Była to jak na owe czasy praca nietuzinkowa, stanowiąca kompendium wiedzy nie tylko o założeniach ogrodowych terenu województwa, ale także o istniejących tu siedzibach dworskich, pałacowych, folwarcznych i innych, ich dziejach i losach ich właścicieli.

(W roku 2000 katalog ogólny i część haseł katalogu szczegółowego opublikowana została drukiem po pewnym uaktualnieniu i uzupełnieniach związanych m.in. z otwarciem dostępu do materiałów archiwalnych zgromadzonych w Mińsku, Wilnie, Grodnie, Kijowie i Moskwie. Obecnie na portalu publikowane są opisy obiektów opierające się nie tylko na materiałach historycznych ale też (przede wszystkim) na Katalogu z 1988 r., albo i na tym Katalogu i na tekstach opublikowanych w roku 2000, albo także na informacjach z czasów najnowszych, dotyczących lat 1988 – 2014, jednakże uzupełnienia dotyczące tych lat zawarto w tekstach nielicznych obiektów, których stan zachowania i najnowsze przemiany rokują nadzieję na dalszy rozwój kompozycji ogrodowych.)

Zob.: Założenia ogrodowe woj. białostockiego na tle podziałów politycznych i administracyjnych

Słowa klucze: Kalatog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiegoKategoria:ogrody