rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeZalesie

Ogród dworski - powstały w końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX na miejscu folwarku założonego po 1660 r., przebudowany po 1890 r.

Dawna nazwa: Zalesie

Gmina: Zalesie

Położenie obiektu: po zachodniej stronie wsi Zalesie, na północ od traktu Warszawa - Brześć (obecnie Warszawa - Terespol - Brześć), w sąsiedztwie dwóch bezimiennych strumieni (wyznaczających niegdyś granice kompozycji od zachodu i północy), na osi drogi (niegdyś alei) odchodzącej od traktu brzeskiego i wyznaczającej główną oś kompozycji założenia

 

Zalesie stanowiło pierwotnie część dóbr Horbów - jeszcze w 1721 r. należało do tych dóbr wraz z Horbówkiem i Lachówką.1 Dobra te należały od 1601 r. do Andrzeja i Katarzyny Sapiehów2 i zapewne za czasów Sapiehów wieś Zalesie nadana została ufundowanemu po 1660 r. klasztorowi benedyktynek w Brześciu,3 które założyły tu folwark (wcześniej zapewne nie było w Zalesiu folwarku z uwagi na niewielką odległość od centrum dóbr w Horbowie).

O najdawniejszym rozplanowaniu tego folwarku nie posiadamy żadnych przekazów. Jedyne dostępne źródło historyczne „Ograniczenie majętności Horbowa i Kłody" z 1732 r. tak opisuje Zalesie: „...We środku tych wszystkich granic naokoło opisanych znajduje się folwark pode wsią Zalesiem i poddanych dwudziestu Ich M Panien Brygidek Brzeskich, które mają w swoim ograniczeniu z dawna i niczym krzywdy nie czynią, bo ludzie sąsiedztwo dawne, że jednych było panów".4

Ówczesny folwark znajdował się prawdopodobnie, tak jak i dziś, na zachodnim skraju wsi, na północ od drogi do Brześcia. Choć nie posiadamy na ten temat żadnych bliższych informacji historycznych, jego rozplanowanie nie mogło odbiegać od innych tego rodzaju obiektów. Ślady zachowane w terenie wskazują, że była to prawdopodobnie kompozycja osiowa, połączona z traktem brzeskim drogą dojazdową, na której końcu stał budynek mieszkalny, po którego bokach symetrycznie rozmieszczone budynki gospodarcze zamykały dziedziniec, na który wiodła ta droga. Jeśli istniały tam jakieś ogrody, to miały zapewne wyłącznie użytkowy charakter.

W końcu XVIII w. miały miejsce zmiany przynależności Zalesia, które na mapie hrabstwa bialskiego Radziwiłłów oznaczone zostało jako wieś należąca do folwarku horbowskiego.5 W roku 1789 Zalesie wymieniane jest jednak znowu jako należące do „Brygidy Brzeskiej".6 Przypisanie wcześniej Zalesia do włości horbowskiej wynikało zatem być może z wydzierżawienia lub zastawienia tego folwarku Radziwiłłom. W 1791 r, Zalesie znajduje się bowiem w posesji zastawnej „p. Kiernozickiego". We wsi było wówczas 11 dymów.7

Po III rozbiorze Polski Zalesie znalazło się w zaborze austriackim, natomiast Brześć w rosyjskim. Władze austriackie przejęły więc folwark w Zalesiu, który w 1808 r. sprzedały Antoniemu Nieporzęckiemu.8 Władał on tym majątkiem do 1839 r., kiedy to Nieporzęckiego zlicytowano, a jego dobra nabyli ks. Ignacy Pyszczyński i Wojciech Bogusławaki.9 Dwa lata później nastąpiła kolejna zmiana właścicieli Zacisza, gdyż ks. Pyszczyński i Wojciech Bogusławski sprzedali te dobra Janowi Turobińskiemu.10 Z czasów gdy Zalesiem władał Antoni Nieporzęcki pochodzi plan folwarku sporządzony w 1838 r. (zapewne jako dokument licytacyjny), znany z kopii z 1854 r. Na planie tym, oprócz zabudowań folwarku, naniesiono rozplanowanie zabudowań stacji pocztowej, ulokowanej na wschód od folwarku, po obu stronach traktu Warszawa - Brześć, tuż przy wschodniej granicy gruntów folwarcznych.11 Folwark łączyła z traktem długa droga dojazdowa, na której północnym krańcu znajdował się ośmioboczny podjazd. Na zachód od podjazdu stał dwór, a na wschód od podjazdu mieścił się dziedziniec, otwarty od zachodu i zamknięty z pozostałych stron zabudowaniami gospodarczymi. Na zachód od dworu usytuowane były jakieś niewielkie budynki, których przeznaczenie jest niejasne wobec braku legendy planu. Na północ od dziedzińca głównego znajdowały się dwa inne, mniejsze dziedzińce, z których wybiegała na północny-zachód droga do Horbowa. Pierzeja wschodnia tych dziedzińców, dość nieregularna, zabudowana była niewielkimi budynkami. Pierzeja zachodnia nie była zabudowana. Zapewne na północ i południe od dworu, na terenach oznaczonych na planie numerami 3 i 33 znajdowały się albo ozdobne nasadzenia drzew, albo warzywniki lub sady.12

Prawdopodobnie założenie w Zalesiu przetrwało w opisanym stanie do końca XIX w.

W latach 1841-1872 majątkiem władał Jan Turobiński, który w roku 1872 sprzedał Zalesie Ludwikowi Budziszewskiemu. Ten ostatni nabył je w celach spekulacyjnych i już w tym samym roku odsprzedał Wiktorowi Sobolewskiemu.13

W 1886 r. majątek Zalesie wraz z attynencją Krumpholców i Zosinem liczył około 1119 morgów (około 600 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było 670 morgów (około 35 ha), łąk morgów 253 (około 226,5 ha), pastwisk morgów 4 (około 2ha), lasów morgów 162 (około 81 ha), nieużytków morgów 30 (około 15 ha). W folwarku stały 3 budynki murowane i 25 drewnianych oraz wiatrak. W majątku eksploatowano też pokłady torfu.14

Po Wiktorze Sobolewskim odziedziczył Zalesie w roku 1897 jego syn Michał Wiktor.15 Wiktor Sobolewski około 1890 r. rozpoczął gruntowną przebudowę założenia.16 Z dawnego układu pozostawiono praktycznie jedynie długą aleją dojazdową, na której krańcu wzniesiono obszerny, murowany dwór nakryty dwuspadowym dachem. Na wschód od dworu umieszczono część gospodarczą z magazynami, oborami, stodołami i innymi budynkami. Na zachód od dworu, aż do strumienia i na północ (do dwóch stawów) rozciągał się dość obszerny park, w którym sady przemieszane były z sadzawkami i kompozycjami ozdobnymi. Park ten przecinała stara droga do Horbowa. Po obu jej stronach, przy północnej granicy założenia wykopane zostały wspomniane wcześniej dwa stawy. W parku, na północny-zachód od dworu, w pobliżu trzech niedużych sadzawek usytuowany był dom ogrodnika. Teren przed dworem zajmował obszerny trawnik z kolistym podjazdem pośrodku. Zachodnią i północną granicę założenia oparto na dwóch niewielkich strumieniach. Całe założenie otoczone było drewnianym  parkanem i wedle relacji okolicznych mieszkańców bardzo zadbane.17 Poza założeniem znajdował się czworak usytuowany w pobliżu drogi do Chotyłowa. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 12 ha.

Rozpoczęta w końcu XIX w. przebudowa założenia nie została ukończona przed 1914 r. Dotyczyło to zwłaszcza ozdobnej części ogrodów. Poza tym, chociaż dwór został wzniesiony w 1911 r. lub wcześniej, to przed wybuchem wojny nie został do końca wyposażony. Natomiast część gospodarcza była już w pełni ukończona.18

W czasie działań wojennych 1915 r., a później 1920 r. folwark leżący tuż przy ważnej strategicznej szosie Warszawa - Brześć został poważnie zdewastowany. Po wojnie zabudowania folwarczne wyremontowano, ale w rozplanowaniu założenia nie wprowadzano istotniejszych zmian.

W 1926 r. zmarł Michał Wiktor Sobolewski, a folwark Zalesie przejęły w spadku jego dzieci - Janusz Michał, Wiktor, Tadeusz i Elżbieta Helena.19 Nowi współwłaściciele rozpoczęli akcję parcelacyjną, która miała doprowadzić do niemal całkowitego rozparcelowania gruntów majątku. W roku 1939 z majątku pozostało jeszcze 478,69 ha „w większości przeznaczonych na parcelację".20

Wybuch II wojny światowej przerwał akcję parcelacyjną. Majątek został przejęty przez powiernika niemieckiego i nastawiono go wyłącznie na produkcje rolną na potrzeby III Rzeszy.21

Po wojnie majątek został rozparcelowany. Pozostawiono z niego jedynie niewielki ośrodek obejmujący teren parku. We dworze ulokował się już wcześniej, w 1944 r., Urząd Gminy, który we wrześniu tego roku udostępnił jedną salę na pomieszczenie szkolne.24 Do około 1952 r. szkoła sukcesywnie przejmowała kolejne pomieszczenia aż w końcu przejęła cały dwór i przekształciła teren dawnego parku w zespół boisk szkolnych. Teren dawnej części gospodarczej został natomiast przejęty przez Gminną Spółdzielnię Samopomoc Chłopska.

Podczas 40 lat powojennej eksploatacji założenie ulegało postępującej degradacji, a tereny ogrodowe traktowane były jako obiekt bezpański. Wypasano tu krowy, wycinano stary drzewostan, a szkoła dysponująca bezpłatną siłą roboczą dzieci dokonała wielu przekształceń najbliższego otoczenia dworu. Zniszczono dawny podjazd, zanikły drogi ogrodowe i aleje na północ od dworu. Stawy i sadzawki zarosły szuwarami, a tereny ogrodowe olsem. Wnętrza ogrodowe sukcesywnie zajmowane były przez boiska, pola uprawne o łąki. Otoczenie dworu i część gospodarcza uległy znacznym przekształceniom, większość ozdobnych drzew założenia została usunięta, a część kompozycji zniszczono całkowicie, w wyniku czego powierzchnia obiektu zmalała do około 9 ha. W latach 1970-1972 wyremontowano budynek szkolny, w wyniku czego obiekt ten całkowicie utracił cechy zabytkowe.25 Po 1982 r. wybudowano w parku staraniem parafii rzymsko-katolickiej dom katechetyczny.

Z dawnego folwarku, założonego po 1660 r. zachowała się do lat 80. XX w. ogólna lokalizacja założenia oraz droga dojazdowa łącząca ten obiekt z traktem brzeskim. Z kompozycji istniejącej w I połowie XIX w. przetrwały tylko biegnące w sąsiedztwie założenia drogi dojazdowe. Z kompozycji wprowadzanej w końcu XIX w. i na początku wieku XX przetrwały: dwór (przebudowany), lokalizacja części gospodarczej, 3 magazyny w części gospodarczej (dwa murowane i jeden drewniany), fragment sadu, 3 sadzawki i 2 stawy (część zarośnięta), część dróg ogrodowych i niezbyt duża ilość drzew ozdobnych.26

W roku 1985 roślinność założenia składała się z 29 gatunków drzew i krzewów. Rosła tu niezbyt duża liczba starych drzew, a najstarszymi drzewami były pochodzące z końca XVIII w. lub z początki wieku XX: lipa o średnicy pnia 120 cm, rosnąca na północ od boisk oraz kasztanowiec o średnicy pnia 100 cm, rosnący przy zachodniej granicy części gospodarczej. Z I połowy XIX w. pochodziły: topola czarna o średnicy pnia 120 cm i część starych drzew o średnicy pni od 90 do 175 cm. Z II połowy XIX w. pochodziły wierzby o średnicach pni 60-90 cm oraz drzewa innych gatunków o średnicach pni 50-70 cm. W I połowie XX w. posadzono drzewa osiągające średnice pni od 40 do 60 cm. Oprócz drzew starych występowały w Zalesiu drzewa młode i żywopłoty sadzone przed dworem oraz zarośla i samosiewy drzew, a także olsy w innych częściach założenia. Poza tym, rosły tu w sadzie drzewa owocowe, stare i młode, a przed dworem znajdowały się kwietniki.27

Teren założenia był dość dobrze widoczny od południa z szosy do Terespola. Jednak obiekt nie przedstawiał się zbyt okazale, gdyż w dawnych ogrodach przetrwało niewiele starych drzew, a teren dawnej kompozycji tak zarósł olsami i zaroślami, że nie bardzo przypominał teren parkowy. Zachowała się, co prawda, główna oś kompozycji, w tym widok na dwór wzdłuż głównej drogi dojazdowej (dawniej alei), jednak dwór i jego otoczenie utraciły po przebudowie cechy zabytkowe. Poza tym przytłaczające wrażenie robił kompleks nowych budynków magazynowych wzniesionych w części gospodarczej. Wszystko to sprawiało, że rola obiektu w krajobrazie nie była zbyt duża, a jego wartość przyrodnicza była nieznaczna.28

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1170, Inwentarz przy prawie wieczystym majętności Horbowa... ze wsiami Horbówkiem, Lachówkiem i Zalesiem..., dany Im Panu Michałowi z Grabownicy Pełce, stolnikowi sądeckiemu od Im Pana Stanisława Wincentego z Łuzek Łuzeckiego, podkomorzego wendeńskiego, 10 stycznia 1721

2 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 80-81

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. I, Warszawa 1880, s. 100 (hasło Brześć)

4 AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1171, s. 1-2v, Ograniczenie Majętności Horbowa i Kłody, w którym wyrażają się rzetelne kopce, w jakim miejscu, a gdzie kopców nie masz, tedy znaki na Drzewach i Kamieniach, Błotach i Rzekach..., 1732

5 Biblioteka Zielińskich w Płocku, Mappa generalna hrabstwa bialskiego..., 1780

6 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 895, s. 334 (Hasło Zalesie) - podano tu błędnie odczytane „Brygidki Brzeskie" jako „Brygida Brzeska"

7 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 895, s. 334

8 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

10 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

11 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 895, s. 334 (Hasło Zalesie) - podano tu, że „Istniała tu dawniej stacja pocztowa na trakcie głównym z Warszawy do Brześcia Litewskiego"; stację tę zaznaczono również na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.

12 Opis folwarku oparty jest na planie z 1835 (1854) r.

13 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

14 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 895, s. 334 (Hasło Zalesie)

15 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

16 Informacje ustne Krzeskiego Pawła, zam. w Horbowie; Informacje ustne Krzeskiej Elżbiety, zam. w Horbowie

17 Informacje ustne Krzeskiego Pawła, zam. w Horbowie

18 Informacje ustne Dawidziuk Eugenii, księgowej w szkole gminnej w Zalesiu (informatorka ta podała, że podczas remontu szkoły znaleziono na strychu tabliczkę z datą 1911 r.)

19 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 617, Księga hipoteczna dóbr Zalesie

20 Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 262

21 Informacje ustne Dawidziuk Eugenii, księgowej w szkole gminnej w Zalesiu

24 Kronika Szkoły Podstawowej w Zalesiu

25 Kronika Szkoły Podstawowej w Zalesiu

26 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalesiu, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

27 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalesiu, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

28 Bończak-Kucharczyk Ewa, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zalesiu, Biała Podlaska 1985, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiory Kartograficzne, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, ZalesieKategoria:dworski