rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeZamch

Park dworski - krajobrazowy, stanowiący część większej kompozycji dworsko-ogrodowej, powstały w XIX w. w wyniku przebudowy części barokowej kompozycji powstałej w II połowie XVII w., a rozwiniętej podczas przebudów dokonanych na przełomie XVII i XVIII w. oraz po 1760 r. (która tworzona była w oparciu o jeszcze wcześniejszą, renesansową, reprezentacyjną kompozycję powstałą przed 1568 r. w miejscu czternastowiecznego dworu)

Dawna nazwa: Zamech, Zamoch, Zamek

Gmina: Obsza

Położenie obiektu: na południowy-wchód od Tarnogrodu, na północ od wsi, na wypiętrzeniu otoczonym z dwóch stron dolinami rzek, leżącym na południowy-zachód od rzeki Wirowej, a na zachód od rzeczki Złotej Nitki (Neteczki), lewego dopływu Tanwi

 

Pierwotnie w Zamchu (w Zamochu, mylnie Zamku) zlokalizowany był prawdopodobnie dwór myśliwski z osadą straży leśnej w wielkiej puszczy królewskiej, pierwotnie należącej do grodu bełskiego. W XIV wieku wielki obszar puszczański od Sanu po Tanew otrzymał na własność Iwan (Jaśko) Kustra z Brzeszowa, założyciel Łukowej, rezydujący w Pszy (Obszy) sąsiadującej z Zamchem. Kustra wystąpił jako świadek w jednym z dokumentów, wydanym w 1396 r. przez księcia Władysława Opolczyka, namiestnika Rusi. Po wygaśnięciu rodu Jaśka Kustry cały ten obszar powrócił w posiadanie królewskie i przeszedł pod rządy starostów.

Starostwo niegrodowe zamechskie dzierżyła rodzina Pileckiech. W Zamchu kilkakrotnie przebywał król Władysław Jagiełło, który w 1425 r. wydał datowane stąd dwa przywileje dla mieszczan lwowskich. W rękach Pileckich starostwo to pozostawało jeszcze w 1543 r., kiedy to Mikołaj Pilcza, kasztelan lwowski i tenutariusz dób królewskich Zamch otrzymał pozwolenie na wykup sołectwa we wsi Zamech. Po Pileckich starostwo zamechskie otrzymał Stanisław Zamoyski, kasztelan chełmski, za zasługi pod Radoszkowicami podczas wyprawy wojennej w 1568 r.1

W czasach Stanisława Zamyskiego sporządzono inwentarz dzierżawy zamechskiej. Zamek zamechski w 1568 r. zbudowany był z drewna na specjalnie usypanym kopcu. Prostokątny rzut zamku wydłużony był w kierunku południowo-wschodnim, ku głównej bramie wjazdowej. Od wjazdu rozciągało się „stawiszcze pod zamkiem, którego nigdy nie spuszczają ani łowią, bo jest bardzo smrodliwe, błotne i gadziny w nim pełno".2 Od tego błotnego stawu przeprowadzono przekopem wodę do otaczającej zamek fosy. Przez staw prowadziła do zamku grobla połączona z ułożonym na palach mostem. Wjazd od strony bramy był bardzo stromy, zaopatrzony w most zwodzony. Blanki zamkowe sąsiadowały z czterema narożnymi wieżami, w których mieściły się magazyny i komory mieszkalne. Ponadto w obrębie umocnień znajdowały się piekarnia i głęboka piwnica magazynowa (przy północnych blankach), browar, łaźnia i duże prochownie. W południowo-wschodnim narożniku - od wieży do bramy wjazdowej - usytuowana była część reprezentacyjna (pokoje pańskie). Wiadomo, że był to budynek piętrowy z arkadową galeryjką.

Przed zamkiem, na południowy-wschód od „stawiszcza" usytuowane były wzdłuż drogi: cerkiew ruska, stajnie, studnia, a nad brzegiem rzeczki kowalnie oraz sadzawka i niewielki ogród użytkowy (chmielnik). Obok zamku znajdowały się browar, słodownia, suszarnia oraz niewielki ogród użytkowy. Za zarybionymi sadzawkami mieścił się folwark, w którym stały obory i stodoły. Na strudze przy zamku płynącej usytuowany był niewielki młyn. Z drugiej strony zamku znajdował się rozległy ogród ozdobny „dobrze nadbudowany", przeznaczony dla wygody właścicieli Zamchu.3 Trudno dziś określić jego dokładne położenie. Prawdopodobnie obejmował on obszar leżący na południe i południowy-zachód od zamku.

W II połowie XVI wieku Zamch był renesansową letnią rezydencją Stanisława Zamoyskiego, a po nim jego syna Jana, który po ojcu był ostatnim starostą zamechskim. Mimo obronności siedziby zamechskiej, starano się nadać jej renesansowy kształt. Oddzielono więc części gospodarcze od reprezentacyjnych i umieszczono je w pewnej odległości od rezydencji oraz umiejętnie wykorzystano walory widokowe okolicznych wzniesień. Między innymi na wprost zamku i drogi dojazdowej, na wzgórzu za rzeką stała cerkiew powiązana widokowo z zamkiem, a niżej w dolinie rzeki znajdowały się chmielnik, kowalnia i sadzawka. Obok zamku, zapewne na północny-wschód od niego, znajdowały się ogród użytkowy i browar ze słodownią. O ówczesnym wyglądzie ogrodu ozdobnego, położonego na południowy-wschód od zamku (na terenie późniejszego sadu) niewiele dziś wiadomo, jednak sądząc z przytaczanego przekazu już wcześniej musiał być on piękny. Z późniejszych przekazów wynika, że istniał w Zamchu ogród włoski, toteż można wnioskować, że był to kwaterowy ogród ozdobny stanowiący kontynuację ogrodów wcześniejszych, który jednak nie był w sposób szczególny powiązany kompozycyjnie z obiektami architektonicznymi. Zajmował prawdopodobnie zamkniętą przestrzeń w obrębie obronnej rezydencji. Musiała to być jednak zarówno w I, jak i w II połowie XVI wieku, rezydencja okazała, skoro bywał w niej Władysław Jagiełło i to, jak się wydaje, kilka razy.

Jan Zamoyski otrzymał starostwo zamechskie w 1670 r. od króla Zygmunta Augusta, przy czym Zamoyski uzyskał jednocześnie prawo do wykupu tamtejszego sołectwa.

8 maja 1578 r. Jan Zamoyski podejmował w Zamchu króla Stefana Batorego, który przybył tu na łowy. Jednocześnie w Zamchu przebywał Jan Kochanowski, który witał króla łacińskimi wierszami. Powstał wtedy m.in. poemat „Dryas Zamechska", w którym oprócz opisów okolicznych lasów i historii Zamchu przedstawił Jan Kochanowski apologię silnej władzy królewskiej.4

Zygmunt III Waza na sejmie koronacyjnym w Krakowie nadał Janowi Zamoyskiemu starostwo zamechskie w dziedziczne władanie za zasługi dla Rzeczypospolitej poczynione, a w szczególności za zwycięstwo pod Byczyną. W roku następnym Zamch wszedł w skład Ordynacji Zamoyskiej, do której wchodził do połowy lat 30. XX w.

W czasie przynależności do Ordynacji Zamch i cały klucz zamechski był początkowo zarządzany bezpośrednio przez administrację Ordynacji, a później przez dzierżawców. Jednym z pierwszych administratorów Zamchu w czasach Jana Zamoyskiego był Maciej Topornicki (już w 1579 r.)5 Z czasem, gdy Zamch przestał być w związku z trzebieniem puszczy letnią rezydencją Zamoyskich i stawał się jednym z wielu folwarków, był często puszczany w dzierżawę przez kolejnych ordynatów.

W 1656 r. dzierżawcą Zamchu był Stefan Białokorowicz, natomiast młyny zamechskie dzierżawili Eliasz i Stanisław Szostakowie.6

W XVIII wieku na Zamchu zabezpieczono długi Ordynata wobec Jacka Chędzyńskiego, który w związku z tym dzierżawił Zamch w latach 1726-1733.7 Później praktyka dzierżawy była utrzymywana.

Po śmierci wielkiego kanclerza Jana Zamoyskiego Zamch zaczął tracić swą rezydencjonalną funkcję, zachowując funkcje siedziby klucza dóbr - jednego z wielu w Ordynacji. Najazd tatarski w 1624 r, oraz szwedzki w latach 1655-1656 zniszczyły zabudowania dworskie i folwarczne. Odbudowany w 1656 r. dwór zamechski nie miał już charakteru obronnego, choć usytuowany był na terenie dawnego zameczku. Podobnie, nowe budynki folwarczne wzniesiono na terenie dawnego folwarku. Nadal funkcjonowały browar oraz młyn na rzece płynącej tuż obok założenia dworskiego. Efektem odbudowy była też przebudowa założenia w duchu barokowym, jednak o wyglądzie ogrodów po przebudowie niewiele można dziś powiedzieć ze względu na późniejsze zniszczenia.

Zniszczenia wojen szwedzkich oraz walki rodzinne między Koniecpolskimi, Wiśniowieckimi i młodszą linią Zamoyskich o spadek po Janie „Sobiepanie" Zamoyskim spowodowały tu bowiem wiele zniszczeń, toteż dwór zamechski w 1664 r. był bardzo zaniedbany, a przyległa doń kaplica dworska zdewastowana. W 1614 r. w Zamchu było wiele pustek.

Na przełomie XVII i XVIII wieku założenie dworskie ponownie częściowo zrekonstruowano. Nowe budynki dworskie wybudowano po wojnie północnej. W 1724 r. w Zamchu istniał dwór z kapliczką, obok którego znajdował się lamus. W skład zabudowań folwarcznych wchodziły: obory, stajnie, spichlerz i stary lamus. Na południe od dworu (od strony wsi) znajdowała się karczma oddzielona od zabudowań dworskich winnicą. Niestety, także i o wyglądzie ogrodów po tej przebudowie nic dzisiaj nie wiadomo, oprócz tego, że była tu winnica, gdyż żadne elementy ówczesnej kompozycji nie przetrwały do czasów współczesnych.

Wydaje się, że znaczącej przebudowy kompozycji dokonano w Zamchu począwszy od 1760 r. Zmeliorowano wówczas łąki nadrzeczne osuszając „stawiszcze", którego miejsce zajął mniejszy staw, położony pod dworem wzniesionym w 1778 r. na północny-wschód od siedemnastowiecznego. Usypano wtedy prostą groblę przez teren dawnego wysychającego „stawiszcza" do cerkwi. Cerkiew zamechska istniała już w 1564 r., a nową z fundacji ordynatów wybudowano tu w 1747 r. Grobla usypana w kierunku południowo-wschodnim (w miejscu dawnej drogi dojazdowej) stanowiła później główną oś założenia. Przedłużeniem głównej osi za dworem w kierunku północno-zachodnim była aleja ogrodowa prowadząca przez dawny dziedziniec  zamkowy do folwarku, którego lokalizacja nie uległa zmianie. Na dawnym dziedzińcu zamku starościńskiego założono nowy ogród ozdobny. Na terenie dawnego renesansowego ogrodu ozdobnego funkcjonował teraz regularny ogród użytkowy, oddzielony od zabudowań gospodarczych stawami rybnymi (które później, z wyjątkiem jednego, zostały zlikwidowane). Do majątku należały też browar nad strumieniem oraz młyny na Tanwi i Neteczy.

Modernizacja założenia dokonana w II połowie XVIIII wieku nie objęła części folwarcznej i zabudowania gospodarcze usytuowane na północny-zachód od parku nie zostały rozbudowane.

W końcu XVIIII wieku na folwarku zamechskim ponownie funkcjonowały browar i gorzelnia, zniszczony został natomiast położony przy dworze młyn. Nowe młyny budowano nad Tanwią oraz częściowo modernizowano stare, które wcześniej tam funkcjonowały.

W I połowie XIX w. założenie dworsko-ogrodowe w Zamchu obejmowało obszar dawnego siedliska. Dwór, prostokątny, ze starą murowaną kaplicą, usytuowany był na południowo-wschodnim skraju skarpy, nieopodal stawu. Przylegały doń lamus i kuchnia. Na południowym skraju skarpy znajdowała się oficyna powstała w wyniku przebudowania starego, siedemnastowiecznego dworu. Na południe od oficyny znajdował się sad dworski z niewielką sadzawką, a na południowy-zachód od ogrodu ozdobnego zlokalizowany był folwark z oborami, stodołami, browarem, gorzelnią i budynkami towarzyszącymi.8

Jak się wydaje ukształtowany wcześniej układ przestrzenny nie uległ w I połowie XIX w. większym zmianom. Wzniesiono tylko kilka nowych budynków w różnych częściach kompozycji (z których żaden nie przetrwał do chwili obecnej). Kolejne dziewiętnastowieczne przebudowy dotyczyły głównie ogrodu ozdobnego, utrzymane były w duchu krajobrazowym i doprowadziły do powstania na wzgórzu naturalistycznego parku, którego kompozycja uległa później całkowitej zagładzie.

Ozdobna część ogrodu obfitowała w stare drzewa, których większość usunięto po II wojnie światowej. Dziewiętnastowieczne przebudowy nadały tej części charakter naturalistyczny, choć pozostały tam ślady wcześniejszej, regularnej kompozycji w postaci dwóch symetrycznie względem wjazdu usytuowanych piwnic-lodowni, alei wiodącej do bramy, szpaleru przy drodze prowadzącej przed dwór (obsadzonego klonami jaworami odmiany purpurowej) oraz w postaci regularnej skarpy podkreślającej granice ogrodu ozdobnego. Poza tym, we wnętrzach otoczonych starymi drzewami pochodzącymi z nasadzeń osiemnastowiecznych, a nawet siedemnastowiecznych, istniały dwa koliste gazony (jeden przed dworem, a drugi obok oficyny), przyozdobione drzewami rosnącymi na środku. Tę kompozycję ozdobną zamykał staw położony na wprost dworu na terenie dawnego „stawiszcza", otoczony groblą wysadzoną z trzech stron starymi lipami. Na południowy-zachód od wzgórza dworskiego, między ogrodem ozdobnym a sadem widoczne były w postaci obniżenia terenu ślady dawnej fosy. Całość zajmowała obszar o powierzchni około 6 ha.

W 1803 r. w Zamchu urodził się Rafał Hadziewicz, malarz znany z licznych obrazów religijnych. W 1864 r. pożar zniszczył we wsi Zamch 259 budynków. Prawdopodobnie zniszczeniu uległy też wtedy zabudowania gospodarcze folwarku zamechskiego. Nowe, istniejące do czasów międzywojennych XX w., wzniesiono w latach 80. i 90. XIX wieku.

W II Rzeczypospolitej Zamch został wyłączony z Ordynacji Zamoyskiej i przeznaczony do parcelacji. Od Ordynacji Zamch został więc przejęty przez Państwowy Bank Rolny, który prowadził akcję parcelacyjną, zakończoną w 1935 r. Działki nr 67 i 98, obejmujące teren założenia, stały się wówczas własnością braci Lotzów. Według rejestru pomiarowego z 1937 r. ogrody, place i zabudowania zajmowały 4 ha 811 m2.9 W świetle planu wykonanego przez mierniczego Bronisława Bentkowskiego w 1935 r. Zamch zachował nadany mu w XVIII wieku układ kompozycyjny.10 Dotyczyło to jednak, jak wiemy, wszystkich części założenia oprócz parku, który nie został pokazany na planie.

W czasie II wojny światowej spalone zostały w 1943 r, dwór, oficyna i zabudowania gospodarcze (dwie stodoły i dwie obory). W 1939 r. zniszczeniu uległ nowy sad.

Po wojnie Henryk Lotz zrzekł się swojej własności na rzecz gminy w Obszy, a następnie teren dawnego siedliska służył jako pole uprawne Spółdzielni produkcyjnej. Po 1956 r. ziemię tę rozparcelowano pomiędzy rolników. Część dawnego założenia, z którego ocalała tylko piwnica i parnik dworski, znajdowała się w latach 80. XX w. w rękach Wacława i Edmunda Lotzów.11

Dewastacja obiektu, którą rozpoczęła prowadzona w latach 30. XX w. parcelacja, powodująca podział założenia między dwóch (a faktycznie trzech) rolników starających się przystosować teren do swoich potrzeb, pogłębiona została w czasie II wojny światowej zniszczeniem budynków, co spowodowało lawinowy proces niszczenia układu przestrzennego założenia. Zniszczono park, z którego usunięto większość starych drzew, zanikły znajdujące się niegdyś przed dworem koliste gazony, wysechł staw, a tereny dawnych ogrodów zamieniono na łąki, pola uprawne i pastwiska. Przetrwały tu jedynie ślady dawnej kompozycji nie przedstawiające już większych wartości kompozycyjnych.12

Do lat 80. XX w. z renesansowej, wieloczęściowej kompozycji Zamchu zachowały się: rozmieszczenie w przestrzeni poszczególnych części funkcjonalnych założenia, a także sztucznie usypane wzgórze, obniżenie po jednej z sadzawek (wcześniej zarybionych) i ślady dawnych fos. Z osiemnastowiecznej, barokowej kompozycji zachowały się (oprócz elementów pochodzących z czasów wcześniejszych) tylko obniżenie po stawie i sadzawce oraz nikłe ślady grobli łączącej dwór z cerkwią. Z elementów dziewiętnastowiecznych przetrwał jedynie murowany budynek parnika z przylegającymi doń ruinami piwnicy dworskiej.13

W roku 1989 na terenie obiektu występowało 21 gatunków drzew i krzewów, a roślinność była tu bardzo uboga. Rosły tu nieliczne drzewa, kilka grup krzewów i zagajnik nad dawnym stawem. Piękny niegdyś starodrzew usunięto toteż najstarszymi drzewami było w Zamchu kilka grochodrzewów z czasów II wojny światowej i wierzba z tego samego okresu. Pozostałe drzewa (młodsze) posadzono przy nowych zagrodach w okresie powojennym lub wyrosły one z samosiewów i odrostów korzeniowych. O dawnym bogactwie drzewostanu świadczył tylko zachowany nad dawnym stawem pień starej lipy o średnicy 130 cm. Wśród nielicznych grup krzewów zachowało się w Zamchu kilka starych śnieguliczek, dereni, róż dzikich i leszczyn w szpalerach oraz młode odrosty sumaka octowca.14

Niegdyś, siedziba dworska w Zamchu, zajmująca wypiętrzenie otoczone dolinami dwóch rzek, musiała wyraźnie wyróżniać się z otoczenia. Ze wzgórza dworskiego roztaczały się dalekie widoki na szeroką dolinę Wirowej, a ponadto zwracało uwagę powiązanie widokowe dworu ze wzgórzem cerkiewnym położonym po przeciwnej stronie Złotej Nitki. Po zniszczeniu dawnej kompozycji jej szczątki nie odgrywają już w krajobrazie znaczącej roli, ale pozostały widoki z samego wzgórza dworskiego na doliny i wzgórze cerkiewne z obecnym kościołem i ogrodem plebańskim.15

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 485

2 Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. (1572-1605), Lwów 1935, s. 187

3 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddz. L VI, z. 4, mf 2932, Inwentarz dzierżawy zamechskiej z 1568 r., rękopis

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1895, s. 485

5 Teka zamojska, nr 4 (IV.1920). Zamość, 1920 s. 50

6 Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Bibliotek Narodowej, nr BOZ 1815, s. 166

7 AGAD, Archiwum Zamoyskich, rkps. Nr 2440, Specyfikacja długów ręcznych Tomasza na Zamościu Ordynata Zamoyskiego zaciągniętych, 1737 r., k. 18-19, 44-45

8 Stworzyński Mikołaj, Opisanie Artystyczno-historyczne Dóbr Ordynacji Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwistę w 1834 r., rękopis w zbiorach Bibliotek Narodowej, nr BOZ 1815, s. 166, przypis nr 294

9 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Księga hipoteczna majątku Zamech, nr 248

10 AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Księga hipoteczna majątku Zamech, nr 288, plan Zamchu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zamchu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zamchu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zamchu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

14 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zamchu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

15 Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zamchu, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja XII

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Mapa woj. Lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zomoscen Kreises (XVIII/XIX w.)

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 143/VIII-28, Plan powiatu zamojskiego z 1863 r.

AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Biłgoraju, Księga hipoteczna majątku Zamech. Plan gruntów rozparcelowanego majątku Państwowego Banku Rolnego, Zamch Główny z dóbr poordynackich hip. nr 2 w gminie Babice, pow. Biłgorajskim woj. lubelskiego położonego, z 1935 r., skala 1:4000, wykonał Bronisław Bentkowski

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, ZamchKategoria:dworski