Zdrojki

Ogród dworski – użytkowy, regularny, w typie włoskich ogrodów kwaterowych, powstały około połowy XVII w (przed 1676 r.) na miejscu starszej siedziby dworskiej

Dawna nazwa: Zdrojki

Gmina: Wyszki

Położenie obiektu: na terenie łagodnie opadającym do bezimiennego strumienia, w miejscu, gdzie znajdują się silne źródliska, w sąsiedztwie gościńca z Wyszek do Falek Starych, w miejscu, gdzie łączył się on z drogą do Łubic

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Zdrojkach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwsza osada dworska w Zdrojkach powstała około 1433 r. podczas kolonizacji parafii topczewskiej, do której Zdrojki zawsze należały, mimo bliskości innej parafii – wyszkowskiej, powstałej później.¹ Powstanie tej siedziby związane jest z nadaniem wielkoksiążęcym dla niejakiego Koćmiera (w skład nadania wchodziły Koćmiery Stare, dziś Koćmiery i Koćmiery Zdrojewskie, dziś Zdrojki).² Ów „Kotmiry Zdroiewskii” po raz pierwszy został odnotowany w 1528 r.³ Właściciele niewielkich dóbr mieli przyjąć nazwisko Zdrojkowscy.⁴ W XVI w. był to ród drobnoszlachecki. W 1569 r. jako szlachtę ze Zdrojek wymieniono Walentego syna Michała, Mikołaja syna Baltazara, Jana syna Andrzeja, Jakuba syna Jana, Sebastiana syna Macieja, Szymona syna Andrzeja, Michała syna Walentego, Jakuba syna Rafaela, Macieja syna Jana, Pawła syna Jana, zaś w 1580 r. szlachetny Marek syn Jana w imieniu drobnoszlacheckich mieszkańców tej wsi opłacił podatek od 5 włók szlacheckich (82,5 ha).⁵

W I połowie XVII w. w wyniku działów rodzinnych nastąpiło dalsze rozdrobnienie własności. Około 1638 r. odnotowano w Zdrojkach Jakuba, Pawła, Mateusza, Adama, Jerzego Mateusza Bagińskiego, a później w tejże wsi Jakuba Felicis z żoną, Marcina i Tomasza – wszystkich na włókach trzech. W 1638 r. w rejestrze dymów podano „Jakuba, Jana i innymi czesnikami z domów na włókach 3”.⁶

W połowie XVII w. bliżej nieznany właściciel skupił większość działów szlacheckich w Zdrojkach. W 1673 i 1676 r. ten niewielki majątek oraz dwór posiadał Balcer Olszański (w 1676 r. wymieniono Balcera Olszańskiego z synem i żoną, dwiema osobami czeladzi i pięcioma poddanymi).⁷

W tym czasie powstała w Zdrojkach kompozycja w typie włoskich ogrodów kwaterowych rozplanowana na terenie o kształcie prostokąta, rozciągniętego wzdłuż gościńca wyszkowskiego, Przeciwległą granicą założenia płynął strumień, który zbierał wody z zdrojów znajdujących się w obrębie ogrodów. Inny ciek, rów – kanał, przedzielał prostokątny teren na dwie części – obszerniejszą północną i mniejszą południową. Biegł on wzdłuż podziałów kwaterowych przedzielając kwadratową przestrzeń ogrodów. W środku kwadratu wykopano na źródliskach niedużą sadzawkę. Dwie inne sadzawki wykopano w południowej części ogrodu, przy granicach kompozycji. W części północnej założenia usytuowano dziedziniec i zabudowania dworskie oraz kwatery ozdobne ogrodu sąsiadujące od zachodu z dworem, a od wschodu z kolejną sadzawką zamykającą z tej strony ogród. Od drogi z Łubic do dziedzińca wiodła droga dojazdowa, biegnąca dalej przez ogród i wybiegająca poza założenie. W ogrodzie dominowały funkcje użytkowe, ale całość miała jednolitą barokową kompozycję z wyraźnie wydzieloną częścią ozdobną.⁸

Co najmniej od 1799 r. Zdrojki należały do rodziny Leńskich. W 1837 r. córka zmarłego Kazimierza Leńskiego, żona przewodniczącego sądu w Białymstoku – Weronika Michałowska sprzedała majątek Wojciechowi Kulikowskiemu, po którym odziedziczyli go najpierw jego syn Jan (zm. w 1882 r.), a później wnuczka Józefa.⁹ W 1886 r. majątek składał się z 86 dziesięcin (95 ha) i dominowały w nim grunty orne.¹⁰ Ci niezamożni właściciele, nie posiadający innych własności ziemskich, chociaż stale zamieszkiwali w Zdrojkach, to nie wprowadzali w Zdrojkach większych zmian. W końcu XIX wysadzono kasztanowcami drogę dojazdową. Poza tym, na granicach ogrodów rosły w tym czasie wierzby i olsze, a przy granicach podziałów kwaterowych posadzono szpalery leszczynowe. Na przełomie XIX i XX w. ustawiono na skraju dziedzińca i kwatery ozdobnej ogrodu nowy, drewniany dwór.¹¹

Po I wojnie światowej Zdrojki przeszły w ręce Józefa Hryniewickiego (w 1928 r. majątek liczył 103 ha)¹², a później władała nimi jego córka Helena Kosmaczewska (do 1944 r.).

W latach 30. XX w. wzniesiono tu nowe budynki, m.in. stajnię i piwnicę. Tereny ogrodów położone na południe od dziedzińca zajmowały w tym czasie sady, przy sadzawce w centrum ogrodu znajdowała się altana obsadzona modrzewiami i innymi drzewami oraz krzewami ozdobnymi. Po granicach sadów i nad kanałem posadzono przy drogach spacerowych czeremchy.¹³ W tym czasie całość założenia zajmowała obszar o powierzchni około 10 ha.

W latach 1939-1941 w założeniu funkcjonował kołchoz. Zniszczeniu uległ wtedy drzewostan sadów dworskich i zniszczono część budynków. W latach 1941-1944 Helena Kosmaczewska nadal administrowała majątkiem i poczyniono wtedy nowe inwestycje, m.in. zbudowano stodołę.

W 1944 r. majątek został rozparcelowany, a we dworze zamieszkali dawni fornale i służba. Centrum majątku otrzymali Roch Tymosiak i jego żona, wcześniej służąca Kosmaczewskiej. Wycięli oni większość drzew, a teren dawnych sadów zamienili na łąkę. Zarzucono hodowlę ryb, a dwór został zrujnowany. Dawną stodołę dworską użytkowało jeszcze w latach 80. XX w. Kółko Rolnicze.¹⁴

Widok z dawnego dziedzińca na ruinę dworu w Zdrojkach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2236

W 1980 r. teren założenia nabył rolnik Franciszek Topczewski, który przy południowej granicy dawnego dziedzińca zbudował murowany dom oraz murowaną stodołę.¹⁵

Ogród dworski w Zdrojkach - sad i stare lipy w sąsiedztwie sadzawki usytuowanej na osi dworu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2235

Do lat 80. XX w. dawna kompozycja uległa daleko posuniętym zniszczeniom. Przetrwały z niej 3 sadzawki, rów (dawniej kanał) przecinający teren dawnego ogrodu, ruiny połowy drewnianego dworu, drewniana stodoła, drogi dojazdowe i nieliczne drzewa oraz nadal można odczytać podział terenu na części funkcjonalne. Wśród ubogiej roślinności zwracały tu w tym czasie uwagę nieliczne stare kasztanowce w alei dojazdowej oraz stare drzewa na granicy układu i w otoczeniu sadzawki za dworem. Najstarszymi drzewami były tu 3 lipy z początku XIX w. o średnicy pni 203 i 120 cm, rosnące nad sadzawką w dawnym ogrodzie ozdobnym oraz wiąz z tego samego okresu, rosnący przy zachodniej granicy kompozycji. Łącznie występowało tu 30 gatunków drzew i krzewów. Większość terenu założenia zajmowały pastewniki i łąki, gdzie rosły grupy rozrośniętych krzewów ozdobnych i podrosty.

Założenie dworsko-ogrodowe w Zdrojkach - widok na zachowaną część alei kasztanowcowej wiodącej do dziedzińca
i stodołę dworską (po prawej stronie) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2234

Te pozostałości, ze względu na szczątkowy stan zachowania dawnej kompozycji, nie pełniły już w krajobrazie znaczącej roli.¹⁶

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII, s. 390, t. XIV, s. 147

² Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. I, s. 128

³ Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. I, s. 192

⁴ Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 229

⁵ Akta Unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. Kutrzeba S. i Semkowicz W., Kraków 1932; Jabłonowski Aleksander, Podlasie [w:] Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. I, s. 128

⁶ AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641 r., k. 8 i 30v

⁷ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 879; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 70

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zdrojkach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 164, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁹ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 9462

¹⁰ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 102

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 164, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹² Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 160

¹³ Informacje ustne Topczewskiego Franciszka, zam. w Zdrojkach; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zdrojkach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zdrojkach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹⁵ Informacje ustne Topczewskiego Franciszka, zam. w Zdrojkach

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kosmaczewska Jolanta, Postołowicz Leszek, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zdrojkach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 164, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Zdrojki, józef maroszekKategoria:dworski