Zwiartów

Park dworski - krajobrazowy, stanowiący część większego, wielofunkcyjnego założenia dworsko-ogrodowego, powstały w II połowie XIX w. (zapewne po 1875 r.) i na początku wieku XX w wyniku przebudowy wcześniejszej, regularnej, klasycystycznej kompozycji wprowadzonej po 1823 r. w miejsce jeszcze wcześniejszej kompozycji barokowej, powstałej w I połowie XVII w. przy istniejącej od XVI w. siedzibie dworskiej

Dawna nazwa: Zwiartów

Gmina: Krynice

Położenie obiektu: na wschód od wsi Zwiartów, na wyniesionym cyplu terenu wrzynającym się pomiędzy doliny rzeki Wożuczynki i bezimiennego strumienia, które otaczały ten cypel z trzech stron (od północy, wschodu i południa)

Początkowe dzieje Zwiartowa są mało znane. Można jednak przypuszczać, że założono tu około połowy XVI w. folwark, co wiązało się z przechodzeniem ogółu szlachty na system gospodarki folwarcznej. Jak wskazują późniejsze przekazy folwark ten podporządkowany był funkcjom utylitarnym.

W I połowie XVII w. lub wcześniej wykształciła się w Zwiartowie regularna, wczesnobarokowa lub późnorenesansowa kompozycja, składająca się z dziedzińców otoczonych zabudowaniami i dwóch ogrodów, z których większy - kwaterowy zajmował trapezowaty teren. O takiej kompozycji wspominają późniejsze źródła z II połowy XVII w. i świadczą zachowane w terenie pozostałości starego układu przestrzennego.

W końcu XVII w. Zwiartów należał do starosty radzyńskiego Wolińskiego, który w 1693 r. wydzierżawił ten folwark panom Radeckim. Sporządzony przy tej okazji inwentarz z roku 1693 przedstawia folwark zwiartowski jako porządnie zagospodarowany. Wymienione w inwentarzu budynki - dwór, piwnica pod dworem, spichlerz, stajnia wielka, piekarnia i dwie stodoły były porządne i w dobrym stanie. Istniały tu też ogrody - włoski i inne, użytkowe. Można tu było wyodrębnić dwie zasadnicze części funkcjonalne - dwór z ogrodami oraz zespół zabudowań gospodarczych. Pomiędzy nimi usytuowane były piwnica, spiżarnia i spichlerz.

Porównując opis z inwentarza z zachowanymi elementami dawnego układu przestrzennego można stwierdzić, że co najmniej w I połowie XVII wieku powstała w Zwiartowie regularna kompozycja z trapezowatym, kwaterowym ogrodem włoskim i drugim ogrodem przylegającym bezpośrednio do dworu. Wzmiankowane w inwentarzu dwa sady, to nic innego, jak właśnie takie ogrody, których wnętrza otoczone szpalerami i alejami wypełniały uprawy użytkowe (drzewa owocowe lub warzywa, bądź inne).¹ O wewnętrznych podziałach ogrodów w tym czasie nic bliższego nie wiemy. Mógł to być podział szachownicowy, ale szczupłość terenu przemawia raczej za tezą, że był tu układ czterokwaterowy. Taki podział wskazywałby ewentualnie na wczesnobarokową lub renesansową metrykę założenia. Przypuszczenia takie wydaje się potwierdzać umieszczenie obiektu w krajobrazie i jego otoczenie ciekami wodnymi umożliwiającymi urządzenie stawów rybnych i stanowiącymi istotny, naturalny element obronny.

W chwili sporządzania przytaczanego inwentarza (tj. w 1693 r.) Zwiartów stanowił siedzibę Wolińskiego, starosty radzyńskiego. Po nim objęli go bracia Radeccy. W końcu XVIII w. należał do Józefa Wierzbickiego.² Ten ostatni sprzedał go 23 kwietnia 1793 r. Augustynowi Deboli,³ który był znaną postacią życia politycznego ostatnich lat Pierwszej Rzeczypospolitej, w latach 1767-1774 sekretarzem legacji Rzeczypospolitej w Petersburgu, a następnie chargé d'affaires i ministrem pełnomocnym Rzeczypospolitej przy dworze petersburskim. W roku 1792 powrócił do swych dóbr galicyjskich, gdzie posiadał klucz składający się z wsi i rezydencji w pobliskiej Dzierążni, który powiększył zakupując folwark w Zwiartowie.⁴

W rozplanowaniu folwarku prawdopodobnie nie nastąpiły w XVIII w. istotne zmiany i niewiele odbiegał on od obrazu przekazanego w inwentarzu z 1693 r. Także i Augustyn Deboli nie poczynił tu zapewne zbyt wielu zmian, gdyż nadal pochłonięty był działalnością polityczną. W okresie insurekcji kościuszkowskiej próbował nawiązać kontakty z dworem rosyjskim i jeździł do Rosji. Zmarł w 1810 r.,⁵ a po jego śmierci nastąpił podział włości Dzierążyńskiej i dobra zwiartowskie objął w 1823 r. jego syn z drugiego małżeństwa z Józefą z Puzynów - Stanisław Deboli. Nowy właściciel osiadł w Zwiartowie i gruntownie przebudował założenie w duchu estetyki klasycystycznej.

Wzniesiono tu obszerny, murowany pałac, spichlerz i inne zabudowania, a wokół pałacu urządzono klasycystyczny park wykorzystując dawne ogrody kwaterowe. Pałac usytuowano na granicy dawnego, trapezowatego ogrodu, na północ od głównej osi kompozycji wyznaczonej przez aleję dojazdową. Przed pałacem mieścił się prostokątny dziedziniec reprezentacyjny, zamknięty po bokach przez inne budynki. Na północ od tego dziedzińca położony był teren drugiego starego ogrodu (mniejszego), który zintegrowano teraz z ogrodem dużym. Na północ od alei dojazdowej powstał obszerny dziedziniec gospodarczy zamknięty murowanymi budynkami, których część (m.in. spichlerz) ustawiono wzdłuż alei, po jej południowej stronie. Na południe od tych zabudowań założono zapewne nowe ogrody użytkowe.

Wewnętrzna kompozycja parku w tym okresie nie jest dziś znana. Pozostało po niej trochę starych lip i budynków oraz kilka prostych dróg. Założenie to powiązane było z krajobrazem systemem alei. Przez rzekę biegła droga wysadzana wierzbami płaczącymi. Wzdłuż drogi do łąk posadzono aleją kasztanowcową. Na zamknięciu drogi dojazdowej do gościńca biegnącego na zachód od założenia ustawiono w 1840 r. figurkę Matki Boskiej.

W roku 1864 przeprowadzono uwłaszczenie, które w dobrach zwiartowskich uczczone zostało uroczystym nabożeństwem dziękczynnym z udziałem gminy wiejskiej i dworu. Na pamiątkę tej uroczystości ustawiono okazały krzyż.⁷ Po uwłaszczeniu wzniesione zostały przy alei dojazdowej od strony wsi trzy czworaki dla rodzin robotników folwarcznych.

W roku 1875 Stanisław Deboli sprzedał Zwiartów Antoniemu Makomaskiemu, wywodzącemu się rodziny posiadającej wówczas wiele majątków w powiecie tomaszowskim (m.in. Dzierążnię i Posadów).⁸ W tym okresie obszar majątku Zwiartów wynosił 975 morgów (około 487,5 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 399 (około 199,5 ha), łąk morgów 91 (około 45,5 ha), lasu morgów 448 (około 224 ha), zarośli morgów 16 (około 8 ha), wody morgów 2 (około 1 ha) i nieużytków morgów 18 (około 9 ha).⁹

W 1880 r. Edmund Makomaski, ówczesny dziedzic Zwiartowa założył w swoich dobrach „fabrykę mielenia kości", czyli młyn mielący kości na nawóz.¹⁰

Kolejnym właścicielem Zwiartowa była Maria Makomaska, która objęła te dobra w styczniu 1899 r.¹¹

Za czasów Makomaskich park zwiartowski przekomponowano w duchu krajobrazowym. Niewykluczone zresztą, że pewne swobodne elementy kompozycyjne wprowadzono tam już wcześniej. Przebudowa ta nie naruszała dotychczasowych granic parku. Przekomponowano niektóre drogi parkowe nadając im swobodny przebieg, ale pozostawiono też część prostych dróg i dużą ilość starych drzew otaczających wnętrza, które wypełnione były teraz trawiastymi przestrzeniami. Starano się złamać regularny układ starych nasadzeń poprzez wycięcie części szpalerów i dosadzanie nowych roślin rozmieszczonych w sposób bardziej swobodny. Starano się także otworzyć widoki z parku w kierunkach południowym, wschodnim i zachodnim. Przebudowano też dziedziniec przed dworem, gdzie umieszczono owalny podjazd. W pozostałych częściach założenia utrzymywano regularny, istniejący wcześniej układ przestrzenny, chociaż zapewne zachodziły tam różne zmiany dotyczące zabudowań.

Rozpoczęty w dziewiętnastym wieku proces przekształcania kompozycji w duchu krajobrazowym kontynuowany był na początku XX w. i w okresie międzywojennym, toteż wprowadzano coraz to nowe, swobodne nasadzenia.

W bliżej nieznanym czasie w dolinie strumienia wykopano stawy, których nie było jeszcze w 1875 r. (powierzchnia wód wynosiła wtedy 1,1 ha), a które funkcjonowały już w okresie międzywojennym XX w. Stawy te stały się dodatkowym elementem krajobrazowej kompozycji założenia i pełniły istotne funkcje widokowe.

Prawdopodobnie na początku XX w. lub w okresie międzywojennym zsadzono wnętrze dawnego dziedzińca gospodarczego sadem. Sad ten uzupełnił zapewne już wcześniej istniejące ogrody użytkowe, położone na południe od alei dojazdowej, pomiędzy tą aleją a stawami.

W ten sposób powstał kompleks ogrodów o dość znacznej powierzchni, wyróżniający się w okolicznym krajobrazie oraz mający duże wartości estetyczne i przyrodnicze. Całość kompozycji bez stawów zajmowała obszar o powierzchni około 17 ha, zaś stawy z groblami zajmowały około 10 ha.

Okres I wojny światowej założenie przetrwało bez większych zmian. Majątek nadal pozostawał we władaniu Marii Makomaskiej aż do 3 czerwca 1933 r., kiedy to odziedziczył go po niej syn - Adam Makomaski.¹²

Nowy właściciel, opierając się na dużej powierzchni łąk, wyspecjalizował się w hodowli koni dla wojska. Istniejący wokół założenia w Zwiartowie system dróg dojazdowych i alei wykorzystywany był w tym okresie do treningu wierzchowców.

Po parcelacji majątku w 1944 r. Adam Makomaski wyprowadził się do Zamościa, a następnie do siostry w Krakowie, gdzie zmarł pod koniec lat 40. XX w. Pochowany został w grobowcu rodzinnym w Dzierążni.

W latach 1944-1945 we dworze stacjonowała kawaleria radziecka. W tym czasie dwór wyremontowano i doprowadzono wodę do stajni.¹³ W latach 1945-1947 we dworze zamieszkiwały 3 rodziny chłopskie, które nie posiadały własnych zabudowań (Wojciechowskich, Kurylaków i Chmielów). W tym czasie dwór uległ dewastacji. Po 1947 r. budynek ten przejęła szkoła podstawowa, która funkcjonowała tu do 1975 r.¹⁴

W II połowie lat 50. XX w. zaszły w założeniu istotne zmiany. Z inicjatywy dyrektora szkoły Ryszarda Czarnieckiego i nauczyciela Stefana Golesińskiego posadzono w parku około 4000 nowych drzew, które w istotny sposób zatarły czytelność kompozycji parku.¹⁵ Do tego czasu, zwłaszcza w latach 1945-1946 stary drzewostan parku został już znacznie przetrzebiony.

Część majątku obejmującą 2 ha ziemi ornej, 4 ha łąk i stawy (a także teren dworskich zabudowań gospodarczych) użytkowała po wojnie Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, która sprzedała dworskie budynki gospodarcze okolicznym rolnikom (z wyjątkiem spichrza) z przeznaczeniem do rozbiórki. Następnie resztówkę tę przejęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Zwiartowie, która w 1983 r. sprzedała stawy Henrykowi Twardowskiemu, który miał je zamiar oczyścić i nawodnić oraz hodować w nich ryby. W 1986 r. 1 ha parku pozostawał nadal we władaniu władz oświatowych.¹⁶

Po wyprowadzeniu się szkoły dwór popadł w ruinę, zaś nieużytkowany park zarastany był przez naturalne zbiorowiska roślinne. Do tego czasu zniszczeniu uległy wszystkie części użytkowe dawnego założenia, a zachowany park został zdewastowany i zarósł lasem, co spowodowało, że jego dawny układ kompozycyjny był już całkowicie nieczytelny (pozostała zeń część dróg i wnętrze po podjeździe), zaś aleja dojazdowa uległa znacznej dewastacji. Na skutek zniszczeń obszar, na jakim zachowała się część dawnej kompozycji założenia skurczył się do około 3 ha.¹⁷

Do lat 80. XX w. z pierwotnej, szesnastowiecznej siedziby folwarcznej w Zwiartowie zachowała się zapewne (oprócz ogólnej lokalizacji założenia) część dróg dojazdowych do założenia. Z regularnej, wczesnobarokowej lub późnorenesansowej kompozycji, jaka powstała w Zwiartowie w I połowie XVII wieku lub wcześniej, zachowały się czytelne granice trapezowatego ogrodu oraz przebieg alei dojazdowej od strony wsi, wyznaczającej główną oś układu. Z klasycystycznej kompozycji Zwiartowa powstałej po 1823 r. przetrwały do lat 80. XX w.: droga dojazdowa ze wsi, klika drzew z lipowej alei przy tej drodze, droga biegnąca z założenia na północ, granice trapezowatego ogrodu (później granice parku), część prostych dróg parkowych lub ich ślady oraz część starych drzew parkowych, a z zabudowań ruiny pałacu i ruiny spichlerza. Z krajobrazowej fazy rozwoju założenia, przypadającej na II połowę XIX w. i początek wieku XX zachowały się: gruzy po dwóch budynkach gospodarczych, wnętrze po podjeździe oraz część nasadzeń w parku.¹⁸

W 1986 r. na terenie obiektu występowało 29 gatunków drzew i krzewów i prawie cała roślinność grupowała się na terenie parku. Poza parkiem rosło zaledwie kilka starych drzew i kilka grup krzewów w alei dojazdowej, przy drodze biegnącej od założenia na północ i w kilku innych miejscach. Większość drzew parku stanowiły samosiewy i młode nasadzenia wchodzące w skład porastającego park lasu. Spotykało się także nieliczne młode drzewa posadzone w otoczeniu dawnego podjazdu. Starodrzew pochodził z różnych faz rozwoju założenia. Drzewa najstarsze, niektóre bardzo cenne i mające pomnikowy charakter, pochodziły z II połowy XVIII w. lub z I połowy wieku XIX. Należały do nich: lipy drobnolistne w alej dojazdowej i w parku o średnicach pni 100-145 cm, kasztanowiec o średnicy pnia 130 cm, 3 lipy srebrzyste o średnicach pni 101-106 cm (mające 70-95% zdrowotności), sosna wejmutka o średnicy pnia 110 cm (chorująca) i buk zwyczajny o średnicy pnia 150 cm. Kolejną grupę wiekową tworzyły drzewa posadzone około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia, osiągające 80-100 cm średnicy pni. Do tej grupy należały rosnące w parku lipy drobnolistne, klony pospolite, kasztanowiec i buki zwyczajne, których zdrowotność wahała się od 70% do 100%. Z końca XIX w. i z początku wieku XX pochodziły klony pospolite, lipy drobnolistne i kasztanowce o średnicach pni od 60 do 80 cm (w dobrym lub średnim stanie zdrowotnym). Najmłodszą wśród starych drzew grupę stanowiły drzewa pochodzące z okresu międzywojennego i z lat 50. XX w., mające 40-60 cm średnicy pni - lipy drobnolistne, klony pospolite, jawory, wierzby, topole, kasztanowce, grochodrzewy, brzozy, jesiony i czereśnie.¹⁹

Niegdyś, założenie w Zwiartowie zajmujące teren bardzo korzystny pod względem widokowym pełniło w krajobrazie dużą rolę. Ulokowanie siedziby na wyniesionym ponad doliny rzeki i strumienia cyplu pozwalało na oglądanie tego obiektu z daleka i powiązanie wnętrz ogrodowych z otoczeniem. Przez doliny można było podziwiać panoramę wszystkich części funkcjonalnych założenia, z górującym nad zabudowaniami drzewostanem parku i alei dojazdowej. Istniejące dawniej w dolinie strumienia stawy tworzyły efektowną widokowo oprawę ogrodów.

Po zniszczeniu zabudowań, ogrodów użytkowych i stawów funkcje obiektu w krajobrazie stały się znacznie skromniejsze, jednak nadal jest on dobrze widoczny gdyż otaczające obiekt doliny uniemożliwiły lokowanie tam zabudowy, która mogłaby zasłonić park. Widoczny od północy, wschodu i południa drzewostan parku przyciąga wzrok z daleka, w tym dobrze prezentuje się z drogi do Dzierążni. Jednak wewnętrzne powiązania widokowe parku i osie widokowe łączące park z otaczającym krajobrazem zostały zniszczone. Za to zachowany starodrzew ma spore walory przyrodnicze.²⁰

Widok na podjazd, remontowany dwór i park w Zwiartowie - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Zachowany spichrz dworski w Zwiartowie - stan współczesny

www.dwory.cal.pl

Około 2005 r. pozostający w ruinie dwór wraz z parkiem Gmina Krynice sprzedała prywatnemu właścicielowi, który przystąpił do renowacji tego budynku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ AP Lublin, Księgi grodzkie grabowieckie, RMO 104, 1704, s. 719-727, Inwentarz Zwiartowa Wielkiego Im Pana Wolińskiego, starosty radzyńskiego, przy oddaniu posesji Im Panom Radeckim

² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

⁴ Polski Słownik Biograficzny, t. V, Warszawa 1939-1946, s. 39-41

⁵ Polski Słownik Biograficzny, t. V, Warszawa 1939-1946, s. 39-41

⁶ Informacje ustne Dyla Edwarda, sołtysa wsi Zwiartów

⁷ Informacje ustne Dyla Edwarda, sołtysa wsi Zw

⁸ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV. Warszawa 1885, s. 681

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV. Warszawa 1885, s. 681; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów - Antoni Makomaski przekazał Zwiartów synowi Edmundowi 21 maja/2 czerwca 1876 r.

¹¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV. Warszawa 1885, s. 681; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Zwiartów

¹³ Informacje ustne Sokalenko Antoniego, zam. w Zwiartowie

¹⁴ Informacje ustne Sokalenko Antoniego, zam. w Zwiartowie; Informacje ustne Iskinko Edwarda i Dyla Edwarda, zam. w Zwiartowie

¹⁵ Informacje ustne Sokalenko Antoniego, zam. w Zwiartowie; Informacje ustne Iskinko Edwarda i Dyla Edwarda, zam. w Zwiartowie

¹⁶ Informacje ustne Sokalenko Antoniego, zam. w Zwiartowie; Informacje ustne Iskinko Edwarda i Dyla Edwarda, zam. w Zwiartowie

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zwiartowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zwiartowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zwiartowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zwiartowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Austriacka mapa sztabowa z okresu I wojny światowej, oryginał w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

Stypułkowski Bohdan, Zabytkom na odsiecz [w:] Życie Warszawy 1979, nr 52

Brykowski Ryszard, Drugi remont zabytków (dawny powiat tomaszowski) [w:] Spotkania z zabytkami 1982, z. 28, s. 38

Kseniak Mieczysław, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982, s. 224-225

Ośrodek Dokumentacji zabytków w Warszawie, Teki Ciołka, nr 6241 (Zwiartów)

Ciołek Gerard, Rejestr ogrodów zabytkowych województwa lubelskiego. Wyciąg dotyczący woj. zamojskiego, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Fijałkowski Dominik, Drzewa pomnikowe w parkach wiejskich Lubelszczyzny, Lublin 1977

Katalog zabytków sztuki, t. XVIII, z. 17, Warszawa 1982

Z pałacu do izb w chałupach przenoszą się uczniowie ze Zwiartowa [w:] Kurier Lubelski 1971, nr 24

www.dwory.cal.pl, zdjęcia dworu i spichlerza z 2010 r.

www.polskiezabytki.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, ZwiartówKategoria:dworski