Jeżewo

Park dworski – barokowy, uzupełniony elementami krajobrazowymi, powstały w latach 30. i 40. XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, a w XIX w. dwukrotnie przekształcany

Dawna nazwa: Jeżewo

Gmina: Tykocin

Położenie obiektu: na terenie otwartym, nad bezimiennym strumieniem, w bezpośrednim sąsiedztwie wsi

Plan terenu założenia dworsko-ogrodowego w Jeżewie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark Jeżewo, należący do dóbr tykocińskich, założono przed 1701 r.¹ Przed 1713 r. folwark ten zastawiono Janowi Piegłowskiemu, który w 1713 r. zrzekł się swych praw na rzecz Hiacynta Gąsowskiego. Później pozostawał on w posesji zastawnej Jakuba i Krzysztofa Gąsowskich, a następnie przed 1734 r. poprzez małżeństwo Konstancji Gąsowskiej z Marcinem Kuczyńskim, zastawnym posesorem Jeżewa został ten ostatni. Po jego bezpotomnej śmierci folwark zastawny Jeżewo przeszedł w ręce bratanicy Marcina Kuczyńskiego (córki Wiktoryna), która wyszła za mąż za Michała hr. Starzeńskiego, starostę brańskiego. Ich syn Maciej Starzeński wykupił od Jana Klemensa Branickiego dobra Jeżewo na własność.²

W latach 30. XVIII w., po przejęciu majątku przez Marcina Kuczyńskiego, łowczego bielskiego, w Jeżewie został wzniesiony murowany pałac (funkcjonujący do 1863 r.) oraz urządzono barokowy ogród składający się z części ozdobnej, sąsiadującej ze stojącym nad stawem pałacem i z terenem obszernych sadów. Ważnym elementem ówczesnej kompozycji był promienisty układ dróg, krzyżujących się na wschód od pałacu i ogrodów.³

Od 1831 r. jako właściciel Jeżewa występował Kajetan Sosnowski,⁴ który w 1859 r. sprzedał je Janowi Nepomucenowi Stanisławowi Glogerowi (ur. 8 kwietnia 1811 r., zm. 8 sierpnia 1884 r.) i jego żonie Michalinie z Wojnów Glogerowej (ur. w 1820 r., zm. 27 lipca 1905 r.)⁵. Już w 1860 r. przystąpili oni do przebudowy założenia, którą rozpoczęto od budowy nowego lamusa. Ich syn Zygmunt Gloger wspominał, że wówczas nastąpiła rozbiórka „zgrzybiałego ze starości spichlerza dworskiego”.⁶

Jan Gloger (ur. w 1811 r., zm. w 1884 r.), uczestnik Powstań 1830 i 1863 r. był jednym z najświatlejszych i najbardziej patriotycznych ziemian łomżyńskich, bibliofilem, miłośnikiem sztuki, sadownikiem, hodowcą popularnej odmiany jabłoni zwanej glogerówką (przed nabyciem Jeżewa trudnił się zarządzaniem majątkami ziemian łomżyńskich). Jego żona Michalina z Wojnów Glogerowa pełniła w latach 1863-1864 funkcję przewodniczącej łomżyńskiego Komitetu Opieki Narodowej. Formą represji za udział Jana i Michaliny Glogerów w Powstaniu Styczniowym było zniszczenie ich siedziby dworskiej. Spowodowało to konieczność budowy nowego dworu, który wzniesiono wśród sadów zajmujących południową część starszej, barokowej kompozycji, położonych w pewnej odległości od zrujnowanego pałacu. Dwór, nakryty dachem naczółkowym, był budowlą parterową, murowaną, niezbyt dużą o rzucie w kształcie litery „L”. Do dworu poprowadzono nową drogę, przecinającą sad z północy na południe. Do zachowanych części starej kompozycji dodano nowe elementy: osadę przemysłowo-browarnianą, szkółki sadownicze (sąsiadujące z nowymi sadami), bielnik nad stawem, nowe budynki mieszkalne służby folwarcznej, nowe budynki gospodarcze (otaczające obszerny majdan) oraz spichlerz i oborę, stojące przy drodze ze wsi, stanowiącej główną oś podziału założenia na części funkcjonalne. W sąsiedztwie browaru po 1883 r. wykopano nad strumieniem dwa stawy. Już wcześniej (od 1841 r.) przebudowano barokowy, promienisty układ dróg, tworząc w sąsiedztwie siedziby dworskiej jeden z najważniejszych, funkcjonujących do dziś, węzłów komunikacyjnych północno-wschodniej Polski. Całość kompozycji zajmowała w tym okresie teren o powierzchni około 12,5 ha.⁷

Założenie dworsko-ogrodowe w Jeżewie na kopi (z 1883 r.) planu gruntów majątku z 1853 r. z zaznaczonymi po 1883 r. zmianami
(dorysowano podjazd, klomb i główną aleję dojazdową wiodącą do dworu od południa)
AGAD. Zbiór Kartograficzny, TKZ 618-18
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2604

Od 1872 r. w Jeżewie gospodarzył Zygmunt Gloger (ur. 3 listopada 1845 r., zm. 15 sierpnia 1910 r.), znany badacz przeszłości, etnograf, folklorysta, kolekcjoner i archeolog. Zgromadził on bogate zbiory historyczne, archeologiczne, sztuki ludowej oraz bibliotekę. Na zbiory Glogerowie zaadoptowali dawny budynek rządcy browarnianego, gdzie umieszczono księgozbiór. Zabytki kultury materialnej i dział archeologiczny umieszczono w murowanym lamusie, którego ściany przyozdobiono medalionami z rozebranego pałacu Kuczyńskich. Część zbiorów archeologicznych – prehistoryczne żarna i szesnastowieczne kule armatnie z arsenału tykocińskiego ułożono w pryzmach w sadzie oraz w ozdobnej części ogrodu położonej na zachód od kolistego podjazdu, urządzonego przed dworem po 1883 r. Lapidarium to było najbardziej charakterystycznym elementem ogrodu.⁸ Dwór jeżewski odwiedzili w tych czasach: Henryk Sienkiewicz, Narcyza Żmichowska, J. Bartoszewicz, Z. Noskowski, Oskar Kolberg, M. Federowski i inni. Mimo ożywionej działalności Glogerowie, którzy nie dysponowali wielkimi środkami finansowymi, prowadzili w obrębie swojej siedziby prace skromne, polegające głównie na adaptacji istniejących już budynków i elementów kompozycji ogrodu, toteż układ przestrzenny założenia nie uległ za ich czasów specjalnym zmianom. Panował tu jednak porządek i ważna była intelektualna oraz patriotyczna atmosfera niwelująca braki w wystawności siedziby dworskiej.⁹

W 1883 r. Zygmunt Gloger ożenił się z Aleksandrą Jelską (zm. 11 kwietnia 1899 r.). Później, 9 lutego 1885 r. tak pisał w liście do Józefa Ignacego Kraszewskiego: „Ja zawsze mieszkam w Jeżewie na Podlasiu, pod Tykocinem, skąd pocztę odbieram. Gospodaruję, czytam, kopię, szukam, zbieram i piszę pomniejsze artykuły, a do większych prac naukowych gromadzę materiały. Doszedłem pracą własną do jednej z piękniejszych w kraju biblioteki i zbioru wykopalisk. Na początku 1883 r. ożeniłem się na Litwie z córką literata i ziemianina A. Jelskiego [ur. w 1834 r., zm. w 1916 r.]. Ponieważ ziarno daje dziś lichy dochód, założyłem duży browar, w którym przy pomocy samych krajowców, produkuje się piwo w najlepszych gatunkach, co daje mi środki do wydatków na cele naukowe i humanitarne”.¹⁰

Ogród dworski w Jeżewie - kolekcja żaren na tle ogrodu - zdjęcie z ok. 1900 r.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, MBHI/75
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr. D 2371

Kule armatnie w ogrodzie dworskim w Jeżewie - zdjęcie z ok. 1900 r.
Muzeum Podlaskie w Białymstoku, MBHI/76
Fotokopia, neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2372

W 1905 r. Zygmunt Gloger przeniósł się do Warszawy. W 1907 r. ożenił się powtórnie – z Kazimierą z Weissenbornów Wilczyńską (ur. w 1857 r.), wdową po adwokacie. Po śmierci Zygmunta Glogera w 1910 r. Jeżewo odziedziczył jego jedyny syn Stanisław. Podczas I wojny światowej zniszczeniu uległa większość zabudowań (choć dworek Glogerów ocalał) i zdewastowany został teren parku, gdzie pozostały jedynie pojedyncze stare drzewa. Przed 1916 r. Stanisław Gloger sprzedał Jeżewo Juliuszowi Piętce (ur. w 1865 r., zm. 14 kwietnia 1941 r.) i jego żonie Władysławie z Neryngów. Cenne zbiory już wcześniej przeniesiono do muzeów oraz bibliotek Warszawy i Krakowa.¹¹

Zygmunt Gloger przed nowym dworem w Jeżewie
M. Federowski, Zygmunt Gloger. Garstka wspomnień osobistych w pierwszą rocznicę zgonu [w:] Ziemia, 1911, r. II, nr 44, s. 714-715
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2669

Dwór w Jeżewie
Budownictwo drewniane, s. 358

W okresie międzywojennym założenie zostało podzielone pomiędzy dwie rodziny – Piętków i Krzyczkowskich.¹² Po wojnie teren zabudowania odziedziczyło przeszło 30 właścicieli, potomków Piętków i Saraszewskich. Spadkobiercy ci i inni rolnicy rozebrali większość zabudowań dworskich (w tym dwór Glogerów), wycięli większość pozostałych jeszcze starych drzew oraz zabudowali teren nowymi domami i budynkami gospodarczymi¹³, oprócz których powstały dodatkowo zabudowania Gminnej Spółdzielni i inne (na terenie dawnego założenia powstały m.in. sklep GS, remiza strażacka, szkoła, 10 domów mieszkalnych i towarzyszących im budynków gospodarczych wraz z ogródkami i warzywnikami, a na miejscu części dawnego sadu urządzono ogród szkolny). Do 1957 r. funkcjonował jeszcze browar jeżewski, który później popadł w ruinę (dach nieremontowanego browaru zawalił się w 1980 r.), a jego ruiny były dobrze widoczne jeszcze w końcu lat 80. XX w. Do tego czasu, oprócz wspomnianych wcześniej ruin, przebudowanego, murowanego spichlerza z 1860 r. oraz murowanej rządcówki z II połowy XIX w. (przebudowanej w 1931 r.), z dawnej kompozycji ogrodów przetrwało zaledwie kilka drzew, staw, lamus i ruiny kilku budynków oraz charakterystyczny kompleks budynków browarniczych, także zrujnowanych, zwracających uwagę podróżnych przejeżdżających okolicznymi drogami.¹⁴

Widok od strony wschodniej na ruiny zabudowań browaru w Jeżewie - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2270

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 717; Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, nr 6247, k. 38, nr 6754, t. I, s. 11

² Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 212, s. 118, nr 280, s. 61 i 86, nr 316, s. 23; AGAD, Kapicjana, nr 51, s. 313 i in.

³ Starzeński Michał, Na schyłku dni Rzeczypospolitej, Kartki z pamiętnika Michała Starzeńskiego (1757-1795), wyd. Mościcki Henryk, Warszawa 1914, s. 3; Gloger Zygmunt, Encyklopedia staropolska, t. I, Warszawa 1958, s. 269, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Teki Glinki, nr 212, s. 118, nr 280, s. 81 i 86, nr 316, s. 23

⁴ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Tykocinie, Opis kościoła, parafii, inwentarza kościelnego i erekcji XX Misjonarzy, 1838 r.; Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Tykocinie, Księga zgonów 1826-1831; Inskrypcje na tablicy epitafijnej A. Sosnowskiej w kościele parafialnym św. Trójcy w Tykocinie

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny nr TKZ 618-18, Dmochovskij Franciszek, Plan zemel folvarka Jeżewo Łomżynskoj Gubernii Mazoveckago Uezda Gminy Stelmachovo z 853 r., Kopia z 1883 r., wyk. Wilcz Aleksander z naniesionymi później poprawkami z 1884, 1896, 1906 i 1943 r., Skala 1:5000

⁶ Gloger Zygmunt, Dawne świrny i śpichlerze [w:] Wisła, 1889, t. III, s. 787; AP Białystok, ZPN 2691, k. 44-45

⁷ Zygmunt Gloger - badacz przeszłości ziemi ojczystej, Warszawa 1978, s. 269; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Korneluk Anna, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jeżewie, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 56, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 114-115

⁸ Fotografie dworu nowego i starego oraz lamusa w Jeżewie [w:] Ziemia, 1911, nr 44

⁹ Zygmunt Gloger - badacz przeszłości ziemi ojczystej, Warszawa 1978

¹⁰ Żurkowa R., Listy Zygmunta Glogera do Józefa Ignacego Kraszewskiego [w:] Rocznik Białostocki, 1967, t. VII; Świątkowski Wacław, W dorzeczu Narwi. Łomżyńskie i sąsiednie powiaty na południu i zachodzie. Druga wycieczka po kraju, Warszawa 1927, s. 41-42; Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937, s. 124

¹¹ Orłowicz Mieczysław, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937,, s. 124

¹² CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144, nr 35 k. 6; CAH w Wilnie, Wojewódzki Urząd Rozjemczy w Białymstoku, F. 1207, op. 318, nr 350; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 158

¹³ M.S., Z tego browaru już piwa nie będzie [w:] Gazeta Białostocka”, nr 347 z 28 grudnia 1974 r.

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Cybulko Zofia, Korneluk Anna, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jeżewie, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Dolistowska Małgorzata, Jeżewo. Browar. Studium historyczno-architektoniczne, Białystok 1982, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 56, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 114-115

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Jeżewo, józef maroszekKategoria:dworski