rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKompozycje swobodne

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Przenikanie nowego stylu

Nowe idee propagujące powrót do natury, które zaowocowały później rewolucyjnymi przemianami sztuki ogrodowej, pojawiły się już w XVI i XVII w. w pracach filozoficznych Francisa Bacona (ur. 1561 – zm. 1621) i Johna Miltona (ur. 1608 – zm. 1674). Idee te były w XVII w. rozwijane na terenie Anglii, a następnie we Francji. Znalazły one swoje odbicie m.in. w malarstwie pejzażowym Salwatora Rose’a (ur. 1615 – zm. 1673), Nicolasa Poussine (ur. 1594 – zm. 1665) o Claude’a Lorraina (ur. 1600 – zm. 1682), których dzieła wywarły duży wpływ na stosunek do piękna krajobrazu i służyły nawet za wzorce komponowania krajobrazów parkowych. Wreszcie sformułowany został w Anglii przez prekursorów swobodnego stylu szeroki program nowej sztuki i w latach 20-tych XVIII w. zaczęły powstawać pierwsze kompozycję stanowiące jego realizację. Wśród propagatorów nowych idei we Francji wysunęli się na czoło poeta Jakub Delille oraz Rene Girardin, autor rozprawy „De la composition des paysages” wydanej w 1777 r.

Dość szybko nowe idee przedostały się do Niemiec, a bodajże jeszcze wcześniej dotarły do Polski za pośrednictwem Izabeli Czartoryskiej oraz księżny Teresy Jabłonowskiej, ks. Piramowicza i Stanisława Trembeckiego, utrzymujących osobisty kontakt z Delillem. Już ok. 1740 r. księżna Urszula Lubomirska podjęła próbę wprowadzenia nowego stylu w swojej rezydencji Retyradzie. W zbliżonym okresie rozpoczęto też przekształcanie wnętrz i całych części niektórych ogrodów regularnych. W latach 60-tych XVIII w. powstawały pierwsze nieregularne ogrody nadwiślańskie. W latach 70-tych i 80-tych ogrody swobodne zaczynają być popularne w środowiskach dworskich i magnackich, co owocuje powstawaniem wielu kolejnych kompozycji tego typu.

 

Wersal3

Sielska część ogrodów wersalskich - fot. E. Bończak-Kucharczyk 2005

Teoretyczne podstawy nowego stylu w Polsce zawarte zostały w „Rozprawie o ogrodownictwie angielskim” napisanej przez Augusta Fryderyka Moszyńskiego (ur. 1732 – zm. 1786) w 1774 r., a zilustrowanej przez Szymona Bogumiła Zuga oraz w książce S. B. Zuga z roku 1784 „opisanie ogrodów w Warszawie i jej okolicach”. Na przełomie XVIII/XIX w. wyraźnie zarysowały się już w polskiej sztuce ogrodowej dwa odrębne nurty – sentymentalny, którego sztandarowym dziełem był park w Arkadii i romantyczny, którego założenia sformułowała najlepiej księżna Izabela Czartoryska w słynnej książce „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”, wydanej w 1805 r.

Nowy styl całkowicie przełamał ponad tysiącletnią w Europie tradycję komponowania ogrodów regularnych. Propagując ścisły związek człowieka z naturą przedkładał krajobrazy naturalne nad sztucznie uformowanymi i dążył do tego, aby wnętrza parków i ogrodów odzwierciedlały idealne wzorce naturalne. Ponieważ kontakt człowieka z przyrodą miał go rozwijać i wzbogacać duchowo, pożądane było, aby był to żywy kontakt emocjonalny. Dlatego krajobrazy ogrodowe miały przez swój charakter wzbudzać określone uczucia – zachwytu, spokoju, strachu, grozy lub zaciekawienia. Jednocześnie ogród był miejscem kontemplacji, skłaniać miał do zadumy i filozoficznej refleksji. Miały temu służyć samotnie i zacisza oraz budowle lub inne elementy nasuwające temat refleksji lub stwarzające odpowiednią atmosferę. Wraz z nadaniem im nowych funkcji zmienił się wygląd budowli ogrodowych. Wznoszono nawiązujące do form antycznych świątynie, grobowce i obeliski. Urządzano nastrojowe groty skalne i wodospady. Zaczęto też wprowadzać do ogrodów malownicze ruiny i budynki o architekturze stanowiącej reminiscencję innych stylów historycznych. Te różnorodne pod względem formy budowle, służące wytworzeniu określonych nastrojów, sytuowane były w ogrodach w niewielkiej nieraz odległości od siebie.

ogród romantyczny

Rozmaitość budowli w ogrodzie romantycznym

Zainteresowania propagatorów nowych koncepcji szły też w kierunku świadomego przekształcania rozległych przestrzeni krajobrazu naturalnego lub rolniczego w taki sposób, aby uwydatnić jego piękno i uformować go na kształt wielkiego parku.

Pierwsze parki i ogrody swobodne (tak zachodnioeuropejskie jak i polskie) wyraźnie świadczą o tym, że przełamywanie starych przyzwyczajeń nie przychodziło łatwo. Nowe, skomponowane w sposób nieregularny elementy, charakteryzują się tam dużą sztucznością. Drogi bywają dość kręte, a sposób formowania wnętrz nosi jeszcze piętno starych przyzwyczajeń. Ponadto ogrody te bywały przeładowane różnego typu budowlami i chociaż wygląd tych budowli, a także ich rodzaj odmienne były od wyposażenia ogrodów barokowych, sama ich ilość miała wiele wspólnego z barokowym dążeniem do przepychu. Sztuczność wczesnych kompozycji nieregularnych mogła też wypływać z chęci zainscenizowania zbyt wielu rodzajów krajobrazu na raz. Stłoczenie specjalnie w tym celu uformowanych wzgórz, zbiorników wodnych, dolin, skał i gajów w połączeniu z dużą liczbą elementów architektonicznych dawało efekt przeciwny do zamierzonego. Kompozycjom daleko było wtedy do naturalności, a w dodatku budowa takiego ogrodu pochłaniała znaczne koszty. Stosunkowo szybko pokonano jednak te trudności, osiągając dużą harmonię w zestawianiu poszczególnych elementów ogrodu i dużą biegłość nie tylko w naśladowaniu natury, lecz również w wykorzystywaniu istniejących już jej walorów. Rodzaj i wygląd zakładanego ogrodu zaczęto uzależniać od charakteru miejsca, w którym miał się znajdować, rezygnując z nadmiernego przekształcania terenu. Krajobrazy parkowe stały się przez to bardziej zbliżone do naturalnych, a zakładanie ogrodów okazywało się znacznie mniej kosztowne.

ogród romantyczny

Przykład budowli w ogrodzie romantycznym

W osiemnastowiecznych pracach teoretycznych zagranicznych i polskich wyodrębniono cztery zasadnicze rodzaje swobodnych kompozycji ogrodowych, służących różnym celom:

  • ogród sąsiadujący z siedzibą właściciela, mające prezentować różnorodność form, nastrojów i typów krajobrazu,
  • park znacznie większy od ogrodu a stanowiący jego przedłużenie, gdzie prezentowano podobny program, lecz w o wiele większej skali i mniej ingerując w naturalny krajobraz,
  • aleję służącą do jazdy konnej, której kompozycja obejmowała również otaczający teren,
  • oraz farmę, czyli krajobraz naturalny i rolniczy ukształtowany według zasad sztuki ogrodowej, ale porządnie zagospodarowany i dobrze też służący celom użytkowym.

Wszystkie te kompozycje miały prezentować różne typy krajobrazu, które A. F. Moszyński określił jako „Krajobrazy pogodne albo piękna natura”, „Krajobrazy melancholijne albo natura dzika”, „Krajobrazy zadziwiające albo przedmioty wywołujące niespodziankę” oraz „Krajobrazy stworzone przez sztukę albo ogrody symetryczne”. Wyszczególnienie tych ostatnich było wyrazem nie tylko tradycjonalizmu Moszyńskiego, ale ogólnej akceptacji dla zasady umieszczania w ogrodzie krajobrazowym regularnej części w bezpośrednim sąsiedztwie rezydencji, co widoczne jest zarówno w pracach teoretyków francuskich, jak i w formach powstających w Anglii, Francji i w Polsce ogrodów.

Swobodne parki i ogrody polskie zakładane w XVIII w. przedstawiały na ogół krajobrazy pogodne lub ewentualnie zadziwiające, chociaż te wymagały już różnorodnych akcesoriów architektonicznych. Powodem tego był brak w nizinnej Polsce urozmaiconych pod względem wysokościowym terenów i dzikich, groźnych ostępów, gdzie można by było wykorzystać góry, skały, groty, urwiska czy naturalne bory. Podobna sytuacja występowała na terenie dzisiejszej wschodniej Polski.

Jeżeli nawet nowy styl znajdował zwolenników na terenach położonych w obrębie obecnego województwa białostockiego, to aż do pocz. XIX w. prawie nie odzwierciedlało się to w praktyce. Głównymi tego powodami wydają się być zła sytuacja ekonomiczna tych terenów oraz słabe zainteresowanie właścicieli największych okolicznych dóbr przyozdabianiem swoich siedzib, w których przeważnie długo nie zamieszkiwali, często zmieniając rezydencje, a najczęściej przebywając w stolicy lub zagranicą.

Sytuacja ta nie uległa poprawie w okresie rozbiorów, jednak krajobrazowe zasady komponowania ogrodów stały się już tak popularne, a rozmaitość proponowanych rozwiązań tak duża, że mogły one znaleźć zastosowanie również przy ozdabianiu uboższych siedzib. Ogród stanowił nadal niezbędny składnik każdej siedziby szlacheckiej, toteż sztuka ogrodowa rozwijała się tu nadal, mimo że pogłębiały się różnice między ogrodem dworskim a magnackim.

park krajobrazowy

Przykład wnętrza parku krajobrazowego

Zła sytuacja ekonomiczna powodowała, że prawie nie zakładano ogrodów nowych. Ilustruje to najlepiej fakt, że spośród 78 znanych nam kompozycji krajobrazowych lub naturalistycznych jakie powstały w obrębie województwa białostockiego w XIX i na pocz. XX w., tylko 10 to ogrody założone od nowa. Wszystkie pozostałe powstały w wyniku przebudowy lub rozbudowy ogrodów założonych wcześniej. W wielu z nich przekształcenia miały ograniczony zasięg i prowadziły do ukształtowania formy przestrzennej będącej mieszaniną elementów regularnych i swobodnych.

O pewnym prekursorstwie w dziedzinie sztuki ogrodowej tych terenów można mówić wyłącznie w odniesieniu do osiemnastowiecznej kompozycji dorzecza rzeki Białej, położonej w sąsiedztwie białostockiej rezydencji Branickich. Mimo klasycystycznego charakteru całości, w szczegółach dopatrzyć się można elementów arkadyjskich i krajobrazowych, takich jak „dzikie” wodospady, budowle na wzgórzach, sielskie widoki pól i łąk oraz lasów, gdzie starannie ukryto elementy o funkcjach wybitnie gospodarczych. Eksponowanie i uporządkowanie tak dużych przestrzeni naturalnego i rolniczego krajobrazu pozwala też na doszukiwanie się analogii pomiędzy tą kompozycją a krajobrazową formą.

Prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią Izabeli Branickiej (tj. przed 1808 r.) przekształcono w park angielski dolny ogród ozdobny przy pałacu białostockim. O przebudowie tej niewiele wiadomo poza tym, że nastąpiła przed 1837 r., wówczas bowiem po raz pierwszy pojawia się w źródłach wzmianka nazywająca tę część ogrodu angielskim. Ponieważ jednak nie przetrwały żadne informacje dotyczące przekształceń kompozycji ogrodowej po śmierci Branickiej wydaje się, że przebudowa ta musiała nastąpić jeszcze za jej rządów.

Późniejsza dewastacja rezydencji doprowadziła do niekontrolowanego wzrostu roślin i zdziczenia dużych partii ogrodu, toteż obecnie trudno ocenić jak daleko posunięte były świadomie dokonane krajobrazowe przekształcenia i które spośród dziś istniejących elementów powstały w wyniku przebudowy, a które wskutek długoletniego zaniedbania. O przeobrażeniach dokonywanych w duchu romantycznym świadczyć może stojąca do dziś neogotycka kaplica w formie ściany z obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej (obecnie nieistniejącym) usytuowana na zamknięciu jednej z osi południowo-zachodniej części parku.

O innych osiemnastowiecznych próbach wprowadzania układów swobodnych nie posiadamy żadnych informacji. Jeżeli nawet takie były, to mogły dotyczyć tylko przeobrażeń fragmentów niektórych ogrodów barokowych i w późniejszych czasach kompozycje takie musiały ulec całkowitemu zniszczeniu.

Można zatem uznać, ze styl krajobrazowy dotarł na teren Białostocczyzny już w fazie rozwiniętej, wskutek czego zjawiska charakterystyczne da wcześniejszych okresów rozwoju tego stylu w ogóle tu nie występują. Z nikłym oddźwiękiem spotkał się nawet nurt romantyczny, reprezentowany przez cztery tylko kompozycje: w Bobrze Wielkiej, Knyszynie, Strabli i Usnarzu Górnym.

Park w Bobrze Wielkiej (zob. Bobra Wielka) założony został w latach 1817-1818 na zlecenie Michała Butowt-Andrzejkowicza, gubernatora grodzieńskiego. Była to położona nad doliną Biebrzy krajobrazowa kompozycja o wyraźnie zaznaczonej aleją i podjazdem osi głównej, na której umieszczono dwór. Cechą charakterystyczną tego parku było to, że nie towarzyszył siedzibie właściciela, lecz służył potrzebom grodzieńskiej loży masońskiej i w związku z tym w jego wnętrzach umieszczano symbole wolnomularskie. Symboliczne znaczenie parku rozbudowano do tego stopnia, że nawet układ części nasadzeń odtwarzał masońskie znaki, o czym świadczył czytelny do niedawna motyw węgielnicy. Innym elementem romantycznym Bobry był ogromny kilkusetletni wiąz rosnący na polanie śródleśnej, na który wyprowadzono widok z alei biegnącej granicą ogrodu. Poza tym park był powiązany widokowo z aleją rzeki i z młynem, do którego biegła wspomniana aleja. Romantyczny charakter założenia podkreślał dodatkowo brak rozbudowanej części gospodarczej.

Ogród w Knyszynie przebudowany po raz kolejny za rządów Władysława Krasińskiego po 1862 r. (zob. Knyszyn) miał odmienny charakter. Renesansowy folwark Zygmunta Augusta znacznie się do tego czasu zmienił i zaczął być utożsamiany z jego główną rezydencją. Do rozpowszechnienia takiego mniemania przyczyniła się walnie romantyczna przebudowa tego założenia eksponująca ruiny studni nazywanej studnią Giżanki i tylmanowskiego pałacu Gnińskich, jako ruiny zamku królewskiego. Ruiny te otrzymały odpowiednią, nastrojową oprawę roślinną.

Jako element o znaczeniu historycznym pozostawiono również regularny ogród folwarczny, którego stare aleje i trawiaste teraz częściowo wnętrza potęgować miały wrażenie dawności obiektu. W ogrodzie dosadzono też klony, sosny i lipy starając się miejscami zatuszować sztywny podział kwaterowy. Romantyczny nastrój wzmagał nowy, neogotycki dwór z cylindryczną basteją, wzniesiony na granicy ogrodu i dziedzińca gospodarczego.

W ogrodzie strabelskim dokonano w I poł. XIX w. lub po roku 1863 tylko częściowych przeobrażeń kompozycji w duchu romantycznym (zob. Strabla). Przebudowa objęła wnętrze dworu i górną boskietową część ogrodu, gdzie zlikwidowano geometryczny układ, wzniesiono romantyczną grotę i zapewne kilka innych podobnych budowli. Poza tym urządzono przed dworem obszerny eliptyczny podjazd, a do części wnętrz pozostałych partii ogrodu wprowadzono trawniki i nowe swobodne nasadzenia. Na łące nieopodal parku wzniesiona została (zapewne w I poł. XIX w.) królikarnia, która otrzymała estetyczną oprawę roślinną. Stała się ona jednym z ważnych punktów kompozycji widokowej Strabli.

O wyglądzie nieistniejącego dziś ogrodu w Usnarzu Górnym, założonego przez Kruszewskich w I poł. XIX w. niewiele wiadomo. Park urządzono tam na wysokiej skarpie nadrzecznej i wyposażono w szereg budowli, z których do dziś przetrwały tylko ruiny romantycznej baszty wzniesionej w 1777 r. Data wzniesienia baszty mogłaby sugerować, że romantyczną przebudowę rozpoczęto w Usnarzu już wcześniej, za rządów Sylwestra Kruszewskiego (wzm. w 1775 r.). Mogła to być jednak początkowo budowla pełniąca inne funkcje, a w I poł. XIX w. przebudowana. Brak materiałów źródłowych nie pozwala na ścisłe ustalenie okresu romantycznych przeobrażeń tego założenia.

Wszystkie wymienione romantyczne kompozycje uległy w II poł. XIX w. kolejnym przekształceniom, podczas których usunięto część romantycznych akcesoriów, a wnętrzom nadano bardziej naturalny charakter.

Wśród krajobrazowych parków województwa wyróżniają się dwa założenia, w których można się dopatrzyć stylu w tym rejonie przejściowego, charakterystycznego dla wczesnych kompozycji swobodnych. Są to parki w Stelmachowie (zob. Stelmachowo) i w Łosośnej Małej (zob. Łosośna Mała), w których osnową kompozycji był schematyczny układ komunikacyjny składający się z kilku zbliżonej wielkości elips połączonych łukowatymi lub prostymi drogami. Pośrodku owych elips znajdowały się klomby składające się z drzew i krzewów lub kwietniki. Pozostałe przestrzenie wypełniały dość gęsto rosnące drzewa i krzewy oraz trawniki w tych partiach, gdzie należało otworzyć widoki.

Park slemachowski urządzono w I poł. XIX w. w dawnym zwierzyńcu na terenie znacznie zróżnicowanym wysokościowo, co wcale nie sprzyjało schematycznemu układowi dróg. Świadczyłoby to o tym, że układ ten nie był dziełem przypadku, lecz realizacją koncepcji projektowej, w której pobrzmiewają jeszcze echa regularnej maniery domagającej się umieszczenia placu czy gabinetu na skrzyżowaniu dróg ogrodowych.

Podobnie było zapewne w Łosośnej Małej, gdzie park założono obok dworu, na płaskim terenie dawnego ogrodu kwaterowego. Kompozycja ta powstała w czasie posesji Sierzputowskich, pomiędzy 1856 z 1870 r. i doczekała się ok. 1878 r. kontynuacji w postaci nowej części parkowej, urządzonej za rządów Wsiewołoda Sytina w taki sam sposób jak stara, tyle że w nieco większej skali.

Z podobnym zjawiskiem mamy też do czynienia w Stelmachowie, gdzie schemat kompozycyjny został skopiowany na dwóch zieleńcach, ale w formie zminiaturyzowanej.

Wydaje się, że opisany schemat kompozycyjny stosowany był także w innych parkach zakładanych w I poł. XIX w. Parki te albo uległy zniszczeniu, albo zostały przekształcone w czasach późniejszych, toteż trudno dziś podać dalsze przykłady rozwiązań tego typu. O tym, że istniało więcej podobnych kompozycji nie te dwie, które udało się poznać, świadczyć może plan ogrodu plebańskiego w Knyszynie, wykonany w 1930 r., przedstawiający zbliżony sposób rozplanowania części założenia.

Pozostałe, w mniejszym lub większym stopniu poznane swobodne kompozycje terenu województwa białostockiego powstawały już pod wpływem rozwiniętego stylu krajobrazowego, który jednak w miejscowych warunkach często ulegał modyfikacjom.

Kompozycje krajobrazowe i naturalistyczne

Od lat 20-tych XIX w. przekształcanie ogrodów regularnych w duchu krajobrazowym stawało się na Białostocczyźnie coraz popularniejsze. Na ogół zmiany obejmowały tylko część ukształtowanego już układu przestrzennego siedzib magnackich, dworskich, a nawet folwarcznych. W wyniku przekształceń powstawały założenia, w których swobodnie zakomponowany park lub ogród ozdobny sąsiadował z regularnymi częściami – ogrodami użytkowymi, sadami, stawami rybnymi, dziedzińcami gospodarczymi. Kompozycja swobodna obejmowała też często otoczenie podjazdu sytuowanego przed dworem czy pałacem (rys. nr 23 C, D). Modyfikacjom ulegały dawne osie kompozycyjne. Niektóre likwidowano, powstawały za to nowe o odmiennym znaczeniu. Nie były to już często osie podkreślone drogami, nasadzeniami czy budowlami, ale osie widokowe nie znajdujące odpowiednika w terenie, a biegnące poprzez trawiaste wnętrza w różnych kierunkach. Osiom tym jednak podporządkowana była kompozycja nasadzeń otaczających wnętrze i na tych osiach lub w ich pobliżu sytuowano atrakcyjne elementy widokowe (rzeźby, kapliczki, pojedynczo rosnące drzewa, budynki). Nowe kompozycje nie musiały też mieć wyraźnie wyróżniającej się osi głównej, a jeżeli taka była, niekoniecznie musiał być na niej sytuowany dwór.

 

 

Tam, gdzie układ pozostawał regularny, nie ulegała też zazwyczaj zmianie większość starych osi kompozycyjnych.

Regularne – użytkowe części siedzib też jednak ulegały różnorodnym zmianom. Mniejsze kwatery mogły być zastąpione większymi wnętrzami. Powstawały przy nich nowe aleje i szpalery. W II poł. XIX w. do wnętrz sadów a nawet warzywników zaczęto wprowadzać drogi spacerowe, którym towarzyszyły swobodne nasadzenia ozdobne, najczęściej grupy krzewów lub kwiaty (np. w Pietkowie, Ostrożanach, Andryjankach, Łosośnej Małej, Nurcu, Nurczyku, Czartajewie, Białostoczku, Bystrem, Zajączkach). Kompozycja regularna takich wnętrz użytkowych ulegała wtedy zatuszowaniu, a całość siedziby nabierała charakteru dużej jednorodnej kompozycji krajobrazowej. Mogły się w niej mieścić także pojedyncze budynki o funkcjach utylitarnych.

W mniejszych założeniach ozdobne nasadzenia otaczające dwór mogły płynnie przechodzić w sad, który wypełniał całą pozostałą część ogrodu, z której usunięto istniejące niegdyś podziały wewnętrzne, pozostawiając jedynie szpalery, aleje i żywopłoty przy granicach kompozycji (Chreptowce – zob. Chreptowce, Hornostaje – zob. Hornostaje, Starowola).

Większość siedzib ulegała wcześniej czy później rozbudowie, przy czym nowe części mogły być częściami ozdobnymi i posiadać układ swobodny (rys. nr 23 E), ale mogły też służyć celom użytkowym i wówczas charakteryzowała je duża regularność.

Część siedzib została w XIX w. przebudowana dwu lub trzykrotnie, przy czym ich obszar za każdym razem powiększał się, a kompozycja swobodna obejmowała coraz dalsze wnętrza a nawet otoczenie obiektów. Parki i ogrody uzyskiwały bezpośrednie połączenie z lasami, gajami i łąkami, toteż w niektórych wypadkach trudno było określić, gdzie przebiega granica między ogrodem a otaczającym go krajobrazem.

Po roku 1863 przy każdej niemal siedzibie pojawiła się nowa część – osada folwarczna obejmująca budynki mieszkalne (czworaki, dwojaki i inne), towarzyszące im budynki gospodarcze oraz ogrody użytkowe. Część ta miała zazwyczaj regularny układ przestrzenny. Mogła natomiast być połączona z parkiem kompozycją dróg i roślinności (Andryjanki, Juchnowszczyzna, Pietkowo, Stelmachowo, Szelągówka, Tołoczki Wielkie, Bystre, Dołubowo, Grodzisk, Mkowlany, Dobki). Osobną grupę stanowią obiekty, w których budynki przeznaczone dla służby folwarcznej wzniesiono wewnątrz istniejącego już parku lub ogrodu (Klukowicze, Krynki, Nurzec, Bogdaniec, Kudrawka, Nurczyk, Białostoczek). Niekiedy czyniono to celowo starając się wzmóc nastrój sielskości (np. w Bogdańcu), a niekiedy powodowano się względami użytkowymi, nie chcąc zajmować pod kilka zabudowań terenów uprawnych.

Tym, co najbardziej zwraca uwagę w założeniach dziewiętnastowiecznych jest różnorodność ich form przestrzennych. Nakładają się tam na siebie w różnym stosunku elementy regularne i swobodne. Mamy tu do czynienia nie tylko z sąsiedztwem krajobrazowych i regularnych części kompozycji, ale także z przemieszaniem elementów geometrycznych i swobodnych w obrębie poszczególnych wnętrz parkowych.

Bardzo różnorodne w formie były też budowle parkowe. O ile dwory reprezentowały najczęściej typ polskiego dworu klasycystycznego, to w budowlach ogrodowych śmiało stosowano nie tylko motywy klasyczne, ale również gotyckie, renesansowe lub inne. W ogrodach lub w ich sąsiedztwie mogły się pojawiać „gotyckie” kapliczki i grobowce, kolumny (Jancewicze), kamienne groty, dekoracyjne piwnice lodownie, studnie, bramy o osobliwej architekturze (Białowieża) i różnego typu mostki. We wnętrzach parkowych i na osiach widokowych mogły się znaleźć proste budynki użytkowe (młyny, wiatraki, kuźnie) oraz chaty wiejskie (domy służby folwarcznej, domy ogrodników, dom młynarza itp.). Bardziej reprezentacyjną architekturę posiadały na ogół rządcówki i pawilony gościnne, a często także stajnie, wozownie, spichlerze i lamusy. Przemieszanie motywów czerpanych z różnych epok historycznych z motywami zupełnie nowymi prowadziło do powstawania budowli nieraz bardzo oryginalnych ale jednocześnie eklektycznych lub nie dających się umieścić w ramach jakiegokolwiek stylu.

Z wyjątkiem kilku parków powstałych późno, bo w końcu XIX w. lub na pocz. XX w. nigdzie nie można mówić o zupełnie czystym stylu krajobrazowym. Wszędzie pozostawiono jakieś elementy starego regularnego układu, na które nakładają się nowe elementy skomponowane w sposób swobodny.

Jeśli nawet wnętrza niektórych parków (Pietkowa, Ostrożan, Andryjanek, Hieronimowa, Rudki, Kamiennego Dworu, Dojlid) charakteryzowały się dużą czystością stylową, to w ich otoczeniu spotykamy wszędzie regularne części użytkowe, a układ przestrzenny całych siedzib zachował cechy regularności. Zresztą nawet w obrębie wnętrz parkowych można tam odnaleźć szereg elementów regularnych pozostałych z epok wcześniejszych.

W innych obiektach krajobrazowa przebudowa układu przeprowadzona została mniej konsekwentnie, toteż w parkach i ogrodach ozdobnych oprócz elementów skomponowanych w sposób swobodny odnajdujemy często nowe elementy regularne (drogi, aleje, szpalery, żywopłoty, ogrodzenia, budynki).

Wyposażenie ogrodów i zestaw budowli ogrodowych w XIX w. daleko odbiegały od barokowych. W założeniach z terenu województwa białostockiego przedstawiały się one raczej skromnie. Rozbudowane były tu części gospodarcze albo przemysłowe (obejmujące gorzelnie, młyny, folusze, tartaki itp.), natomiast w częściach ozdobnych z rzadka występowały altany (Juchnowszczyzna, Nurzec) czy rzeźby (Ostrożany, Bajki, Zalesie, Bystre, Baciki Średnie). Wystawniejszy wystrój posiadały parki przy tych rezydencjach, gdzie przebudowano bogate w elementy rzeźbiarskie ogrody klasycystyczne wkomponowując część elementów wyposażenia w nowy układ (Białystok, Choroszcz, Krynki, Hieronimowo, Rudka). Bardziej reprezentacyjne założenia posiadały też oranżerie, cieplarnie lub inspekty (nowe lub jeszcze osiemnastowieczne). Do takich należały: Białystok, Pietkowo, Rudka, Siemiatycze i Nurzec. Domki ogrodników spotykamy w parkach w Pietkowie, Krzywej, Czartajewie, chaty wiejskie w Bogdańcu. Uzupełnieniem kompozycji mogły być młyny (Pietkowo, Łosośna Mała, Łosośna Wielka, Bobra Wielka) oraz liczne kapliczki pojawiające się w każdym niemal obiekcie, stojące głównie przy drogach, w obrębie siedziby lub obok niej, ale też czasem i we wnętrzach ogrodowych.

Reprezentacyjne budynki o funkcjach użytkowych takie jak stajnie, spichlerze, kuźnie, lamusy lub inne związane były z kompozycjami ogrodów w Białostoczku, Rudce, Kamiennym Dworze, Pietkowie, Krynkach, Andryjankach, Choroszczy, Jasionówce, Makowlanach i Kudrawce.

Jednym z wcześniej przekształconych w duchu krajobrazowym ogrodów Białostocczyzny był szachownicowy ogród w Krzywej (zob. Krzywa). Podczas przebudowy dokonanej przed 1840 r. przez J. Kuczyńskiego usunięto tam część podziałów kwaterowych, a do stworzonych w ten sposób wnętrz wprowadzono nasadzenia i drogi spacerowe skomponowane w sposób nieregularny. Późniejsze modyfikacje tego obiektu dokonane po 1910 r. spowodowały zatarcie zarówno układu, pochodzącego z pocz. XIX w., jak i wcześniejszych podziałów przestrzennych.

Innym parkiem, przebudowanym dość wcześnie, bo w latach 30-tych XIX w., prezentującym wysoki poziom umiejętności krajobrazowego kształtowania wnętrz było Hieronimowo (zob. Hieronimowo). Usunięto tam partery i gazony z centralnej części ogrodu i złagodzono skarpy tarasów formując duże trawiaste wnętrze z widokiem na staw. Dawne szpalery i boskiety zamykające to wnętrze po bokach zostały częściowo usunięte. Pozostawionym drzewom pozwolono rosnąc swobodnie, a na ich tle, od strony wnętrza rozmieszczono luźno rosnące grupy drzew i krzewów. Miejsce dziedzińca zajął duży podjazd z gazonem. Użytkowe części założenia pozostały regularne.

Do najpiękniejszych założeń krajobrazowych województwa należą parki w Andryjankach (zob. Andryjanki), Krynkach (zob. Krynki), Pietkowie (zob. Pietkowo), Rudce (zob. Rudka), Tryczówce (zob. Tryczówka), Zabłociu (zob. Zabłocie), Zabłudowie (zob. Zabłudów), Kamiennym Dworze (zob. Kamienny Dwór), Ostrożanach (zob. Ostrożany) i część parku w Kudrawce (zob. Kudrawka). Daje się w nich zauważyć rozmaitość gatunków sadzonych roślin oraz różnorodność ich form kompozycyjnych – od samotnie rosnących drzew i krzewów, poprzez grupy, klomby, większe masywy drzew, po aleje i szpalery rosnące przy granicach. Zwraca tam też uwagę duża różnorodność widoków powiązanych ze stawami (Pietkowo, Rudka, Zabłocie, Zabłudów, Ostrożany, Kudrawka), dolinami rzek i strumieni (Pietkowo, Tryczówka, Zabłocie, Ostrożany) i obiektami architektonicznymi stojącymi poza założeniem (Pietkowo, Rudka, Tryczówka, Zabłudów, Ostrożany).

Wszystkim tym parkom towarzyszyły mniej lub bardziej regularne ogrody użytkowe. We wszystkich też możemy odnaleźć elementy pochodzące z wcześniejszego, regularnego układu. W Andryjankach, Krynkach, Kamiennym Dworze, Pietkowie i Kudrawce pozostały regularne drogi, aleje i szpalery biegnące po granicach parków i oddzielające od siebie poszczególne części funkcjonalne założenia. W Tryczówce pozostawiono fragmenty regularnych nasadzeń wewnątrz parku. W Ostrożanach zachowano całą aleję lipową, a w Zabłociu kanały, aleję lipową i prostą drogę biegnącą wzdłuż osi głównej. W Rudce pozostała część dróg, szpalerów i alei.

Niektóre parki wyróżniały się spośród innych szerszym programem lub wyposażeniem. Pietkowo posiadało np. kąpielisko, oranżerię i kompleks inspektów, a dodatkową atrakcją widoków i wnętrz parkowych były tam młyn, dom młynarza, wyspa na stawie oraz ciekawe architektonicznie budynki gorzelni i magazynu gorzelnianego. Osie widokowe łączyły też park z kościołem oraz satelitarnym ogrodem w Gabrysinie i kapliczką słupową stojącą tam przy promieniście zbiegających się drogach. Poprzez staw była też z parku widoczna łąka otoczona lasem, alejami i kulisami świerkowymi. Ciekawie prezentował się park w Rudce otoczony ozdobnym parkanem. Atrakcyjność wnętrz podnosiły tam stawy (w tym jeden z wyspą), oranżerie, reprezentacyjna wozownia i pawilon gościnny.

Przekomponowany częściowo w duchu krajobrazowym obszerny barokowy ogród w Kudrawce został powiększony o duży park leśny wyposażony w drogi służące do jazdy konnej i spacerów. W naturalnym lesie uformowano tam kilka wnętrz i posadzono grupy roślin ozdobnych, nadając tej części założenia parkowy charakter. Główną atrakcją było wzgórze, z którego można było podziwiać ogrody i zabudowania dworskie.

Spory obszar naturalnego krajobrazu włączono na pocz. XIX w. w obręb klasycystycznej kompozycji ogrodowej w Ostrożanach. Tereny te obejmowały sąsiadującą z parkiem i stawami dolinę strumienia oraz rosnący obok sadu las. Na przełomie XIX/XX stulecia przeobrażono je w część zwartej krajobrazowej kompozycji całego założenia. Powstało tam duże wnętrze zajęte przez łąkę, a otoczone drzewami parku, sadu, lasu, alei wiodącej do kościoła, alei rosnącej przy drodze do wsi oraz ogrodów osady folwarcznej.

Pięknymi wnętrzami wyróżniał się także przebudowany w końcu XIX w. przez Marię Roniker ogród w Nurcu (zob. Nurzec). Co prawda w centralnych częściach kompozycji pozostawiono tam wiele elementów regularnego układu, ale wśród trawników oraz świeżo wprowadzonych grup krzewów i kwiatów nawet one prezentowały się zupełnie inaczej niż dawniej. Mimo że część terenu klasycystycznego parku zamieniono na sady i ogrody użytkowe, wnętrza sadów wykorzystywano również do celów rekreacyjnych i wyposażono w nasadzenia o charakterze ozdobnym. Przez sad biegła też aleja wiodąca do kąpieliska i przystani urządzonej nad rzeką.

Z dążeniem do podkreślenia „swojskości” siedziby i jednocześnie zaakcentowaniem przywiązania do tradycji spotykamy się w parku w Bogdańcu. Tradycyjny, kwadratowy ogród podzielony na cztery kwatery wypełnione sadem sąsiadował tam bezpośrednio z dworem i otoczony był krajobrazowym parkiem, w którego wnętrzach stały budynki mieszkalne dla służby folwarcznej oraz spichlerz (zob. Bogdaniec).

Spośród mniejszych kompozycji urodą wyróżniały się Janowicze (zob. Janowicze) posiadające rozległe widoki z dworu i ogrodu, Juchnowiec Dolny (zob. Juchnowiec Dolny), gdzie wykorzystano stary system wodny, Bystre (zob. Bystre), gdzie zwracały uwagę umiejętnie skomponowane grupy drzew i krzewów części ozdobnej powiązanej w harmonijną całość z sadem i alejami dojazdowymi, Dołubowo (zob. Dołubowo) z malowniczymi widokami na dwa duże stawy (przebudowane partery wodne), Zubowszczyzna (zob. Zubowszczyzna) z interesującym wnętrzem położonym w dolnej części ogrodu i z dalekimi widokami z tarasu górnego i wreszcie Słójka (zob. Słójka) o pięknie uformowanych wnętrzach parkowych płynnie przechodzących jedno w drugie.

Na uwagę zasługuje też niewielki park w Koplanach (zob. Koplany), sąsiadujący ze starym, częściowo przekształconym ogrodem kwaterowym. Również Żylicze, mimo że część ozdobna była tam bardzo niewielka, odznaczały się piękną kompozycją widoków i alei (zob. Żylicze).

Wszystkie te parki i ogrody krajobrazowe były tylko częściami większych kompozycji obejmujących różnego typu ogrody użytkowe, aleje, budynki, dziedzińce gospodarcze, budynki przemysłowe, stawy czy też osady folwarczne. W użytkowych częściach przeważały na ogół regularne układy przestrzenne, chociaż mogły one być łamane przez swobodne nasadzenia, cieki wodne lub grupy naturalnej roślinności wciągnięte w obręb kompozycji.

Ścisły związek swobodnych kompozycji ozdobnych z użytkowymi częściami siedzib dworskich można obserwować także w innych obiektach: w Juchnowszczyźnie (zob. Juchnowszczyzna), Małynce (zob. Małynka), Mikicinie (zob. Mikicin), Szelągówce (zob. Szelągówka), Zajączkach (zob. Zajączki), Brykach (zob. Bryki), Tołoczkach Wielkich (zob. Tołoczki Wielkie), Niewodnicy Nargilewskiej (zob. Niewodnica Nargilewska) i Ostrówkach (zob. Ostrówki). Wielkość części ozdobnej i udział kompozycji swobodnych w układzie przestrzennym założeń dworsko-ogrodowych bywały różne. W niektórych część taka jest bezpośrednio powiązana z sadem, a ten z kolei również otrzymuje skomponowane w sposób swobodny nasadzenia. W związku z tym część ozdobna i sad zaczynają tworzyć jedną całość kompozycyjną, jak to miało miejsce w Ostrówkach, Niewodnicy Nargilewskiej, Zajączkach i Podbielach (zob. Podbiele). W ogrodach folwarcznych funkcje użytkowe przeważały nad ozdobnymi, ale i tu spotykamy wypadki przebudowy kompozycji w duchu krajobrazowym, m.in. w Targowisku (zob. Targowisk).

Topolany

Topolany – plan założenia dworsko-ogrodowego - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potzreb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Topolach z 1979 r.

Krajobrazowych przeobrażeń regularnych kompozycji lub ich części często połączonych z rozbudową siedzib i powiększaniem terenu ogrodów dokonano też w wielu innych założeniach. Nastąpiły one m.in. Czuprynowie (w II poł XIX w.), Michałowie (w II poł. XIX w.), Moniuszkach Hoźnej (po 1869 r.). w Popówce, Szyszkach (w II poł. XIX w.), Tarnopolu (w końcu XIX w.), Topolanach (po 1844 r.), Turośni Dolnej (dwukrotnie, w I i II poł. XIX w.), w Tylwicy (w II poł. ZIZ w.), Wyczółkach, Złotorii (w I poł. XIX w.) i w Żywkowie I (w końcu XIX w.).

Czuprynowo1

Plan załozenia dworsko-ogrodowego w Czuprynowie I - stan z 1978 r.
Palan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia parkowego w Czyprynowie I z 1978 r.

Z przebudowami tego typu spotykamy się nie tylko w wieku XIX. Dokonywano ich także na początku wieku XX i w okresie międzywojennym. Przykładami są tu Klukowicze (zob. Klukowicze), gdzie park położony wewnątrz większego kompleksu ogrodów użytkowych skomponowano po roku 1910 oraz Grodzisk, przebudowany po 1920 r., gdzie park zajął wnętrze starego grodziska (zob. Grodzisk). Także i w tych obiektach kompozycję swobodną wprowadzono głównie w części ozdobnej, nieznacznie tylko naruszając regularny układ użytkowych części założenia.

Z nieco odmienną sytuację mamy do czynienia w Sidrze (zob. Sidra PGR) i w Jodłówce (zob. Jodłówka), gdzie obok starych ogrodów użytkowych założono parki.

Park w Jodłówce powstały na przełomie XIX/XX w. oddalony był od dworu, w związku z czym funkcje ozdobne pełniło tam również wnętrze wokół podjazdu i ozdobne nasadzenia krzewów wprowadzono także do sadu.

Park w Sidrze (przy dawnym folwarku) sąsiadował z nowym dworem wzniesionym w latach 20-tych XX w. przez Stanisława Eynarowicza i powstał poprzez przekształcenie lasu sosnowego, porastającego położone obok folwarku wzgórze, skąd biegły dalekie widoki na okolicę.

Liczne – jak już wspomniano – przebudowy regularnych kompozycji dokonywane w duchu krajobrazowym w XIX w. i na pocz. XX w. nie zawsze prowadzone były konsekwentnie. Zdarzało się, że przekształceniom ulegały tylko niektóre elementy układu lub też wprowadzano jednocześnie do tych samych wnętrz kompozycje swobodne i regularne. Nadawało to założeniu charakter eklektyczny, gdyż stare geometryczne formy zostały wzbogacone o nowe i w sumie dominował w takich założeniach układ regularny. Oderwane od siebie nieregularne elementy nie układały się w zwartą całość, toteż trudno tam było mówić o prawdziwie krajobrazowej kompozycji.

Czuprynowo2

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Czuprynowie II - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Czuprynowie II z 1979 r.

Spośród obiektów przekształconych w ten sposób należy wymienić Dobki, przebudowane dwukrotnie w I i II poł. XIX w. (zob. Dobki), Hornostaje, przebudowane w latach 80-tych i 90-tych XIX w. (zob. Hornostaje),Nurczyk (zob. Nurczyk), Białostoczek (zob. Białostoczek) oraz Hołowiesk (przebudowany w II poł. XIX w.), Białogorce, Antoniuk (przekształcony w latach 30-tych XIX w.), Choroszczewo (przebudowane w II poł. XIX w.), Czaplino (przebudowane w II poł. XIX w.), Czuprynowo II, Harasimowicze (przebudowane w k. XIX w.), Jaświłki (przebudowane na pocz. XX w.), Juchnowiec Górę, Jurowce (przekształcone po 1920 r.), Krynki II (przekształcone w I poł. XIX w.), Łoknicę, Łukawicę (przebudowaną po 1863 r.), Mikielewszczyznę (przebudowaną w II poł. XIX w.), Milewszczyznę, Oziabły (przebudowane na pocz. XX w.) oraz Starowolę (przebudowaną w II poł. XIX w.). Podobny charakter miała także kolejna przebudowa Dołubowa dokonana po 1905 r.

Góra Juchnowiecka

Juchnowiec Góra - plan gruntów folwarku

Już od połowy XIX w. możemy obserwować w większych parkach i ogrodach tendencje naturalistyczne, które nasiliły się w końcu tego stulecia i na początku wieku XX. Tendencje te uwidoczniały się początkowo głównie poprzez wzbogacenie składu gatunkowego stosowanych w ogrodach roślin. Przybywały kolejne gatunki obcego pochodzenia, często eksponowane pojedynczo we wnętrzach lub przy drogach. Urozmaicony też został zestaw gatunków i odmian roślin pochodzenia krajowego. W parkach pojawiły się sosny czarne, wejmutki, jodły białe, klony srebrzyste, azalie. Brzozy brodawkowate odm. Younga, orzeszniki siedmiolistkowe, buki zwyczajne odm. purpurowej, jesiony wyniosłe odm. zwisającej, jesiony pensylwańskie, iglicznie trójcierniowe, stożkowate odmiany świerków, świerki kłujące, orzeszniki, dęby czerwone, dęby szypułkowe odm. stożkowatej, sofory japońskie, jarząby mączne, lipy amerykańskie, cisy, choiny kanadyjskie, wiązy górskie odm. zwisającej oraz liczne gatunki i odmiany krzewów ozdobnych.

Nowe rośliny były masowo wprowadzane do wnętrz przebudowywanych w duchu krajobrazowym parków, ale też wprowadzano je sukcesywnie po dokonaniu przebudowy, stopniowo wzbogacając ukształtowaną już kompozycję. Szczególne efekty osiągnięto w tej dziedzinie w Pietkowie i Ostrożanach.

Dążenie do naturalizmu w sztuce ogrodowej polegało na chęci eksponowania w obrębie parku lub ogrodu całego bogactwa efektów plastycznych i kompozycyjnych, jakie stwarza różnorodność form roślin i różnorodność krajobrazu. Prowadziło to do formowania wnętrz krajobrazowych wzbogaconych w gatunki nigdy ze sobą w naturze nie występujące – wnętrz bardziej urozmaiconych niż naturalne. Podstawową materią kompozycji ogrodu staje się teraz roślinność. Wybierając rośliny i elementy w naturze najpiękniejsze, starano się zmieścić je w ogrodzie i ze sobą zestawić, aby wydawało się, że ich obecność jest tu całkiem naturalna i nie spowodowana ingerencją człowieka. Jednocześnie zaczęto też doceniać piękno naturalnych zbiorowisk roślinnych, które zaczęły zajmować znaczne przestrzenie większych kompozycji. Czasem zbiorowiska te upiększano dodatkowymi nasadzeniami. Rozwijający się ruch ochrony przyrody spowodował też zwrócenie uwagi na szczególnie cenne jej elementy, które w związku z tym często bywały eksponowane w parkach lub w ich otoczeniu. Szczególnym pietyzmem otaczano też okazałe stare drzewa.

 

Stopniowo uformowała się szkoła komponowania wnętrz i zestawiania roślin na sposób naturalistyczny, operująca różnogatunkowymi grupami drzew i krzewów (często skontrastowanych pod względem pokroju i barwy) oraz większymi masywami zieleni i pojedynczymi, eksponowanymi we wnętrzach roślinami.

Zarówno program parków jak i ich układ przestrzenny podporządkowany był przy tym regułom kompozycyjnym właściwym dla założeń krajobrazowych (rys. nr 24 i 25). Jednak pojawiły się też nowe, charakterystyczne dla naturalizmu elementy – stawy i sadzawki eksponujące rośliny wodne oraz kompozycje różnych gatunków kwiatów zestawionych z krzewami i drzewami.

 

 

Pod wpływem tendencji naturalistycznych powstał też typ ogrodu krajobrazowego, zwany obwodnicowym (rys. nr 26). Płynne drogi o pięknej linii obiegały tam wnętrza i przecinały większe masywy drzew tworząc kilka większych i mniejszych pętli. W ogrodach o małej powierzchni ograniczano się do pojedynczej lub podwójnej obwodnicy. Często układ tych dróg przypominał nerkę lub obwarzanek, co stało się powodem nadania tym ogrodom innej nazwy – ogrody obwarzankowe.

Obwodnicowo skomponowanym drogom towarzyszyły na ogół charakterystyczne dla naturalizmu różnogatunkowe kompozycje roślinne i kompozycje wodne.

Jedną z najstarszych kompozycji naturalistycznych Białostocczyzny są Makowlany Rembielińskich (zob. Makowlany), założone po 1816 r., a wzbogacone w kolejne kompozycje roślinne przez Baehrów w II poł. XIX w. oraz po roku 1915.

We wnętrzach parku umieszczono tam sadzawkę i wzgórze widokowe z prowadzącą nań spiralną drogą. Bogata roślinność zwracała uwagę rozmaitością gatunków i odmian umiejętnie ze sobą zestawionych.

W II poł. XIX w. i na pocz. XX w. powstało kilka innych parków o cechach charakterystycznych dla naturalizmu. Do takich należy Ludomirowo (zob. Ludomirowo), założone po 1867 r. przez Ludomira Gąsowskiego, gdzie płynnie poprowadzone drogi obiegały charakterystyczny kwietnik w kształcie gwiazdy i wnętrza parkowe, których urozmaiceniem była grupa niewielkich sadzawek, w których eksponowano rośliny wodne.

Za kompozycję naturalistyczną można też uznać niewielki ogród ozdobny w Kundzinie (zob. Kundzin), założony po 1872 r. przy nowym dworze Michała Koźmina. Cechowały go: urozmaicony zestaw gatunków i odmian roślin oraz różnorodne powiązania widokowe z sadami, stawami, olszyną, strumieniami i przestrzeniami otaczającego krajobrazu.

Na przełomie XIX/XX w. powstał naturalistyczny park w Klateczce, niestety już nieistniejący.

W duchu naturalistycznym przekomponowano też ogrody ozdobne w Kuścinie (zob. Kuścin), Pokaniewie (zob. Pokaniewo) Siemionach (zob. Siemiony) i Waliłach (zob. Waliły). We wszystkich tych założeniach kompozycje naturalistyczne występowały tylko w obrębie części parkowej, nie wkraczając na teren ogrodów użytkowych ani nie obejmując otaczającego krajobrazu.

W duchu naturalistycznym skomponowany został obszerny park pałacowy w Białymstoku Dojlidach (zob. Białystok Dojlidy – park pałacowy), założony po 1856 r. na miejscu starego ogrodu użytkowego. Wnętrza parkowe otaczały pałac w stylu renesansowej willi włoskiej, wzniesiony w latach 60-tych XIX w. dla Zofii Rudiger w pobliżu dużego stawu. Płynne drogi spacerowe, aleje, swobodne grupy drzew i krzewów, kępy drzew leśnych, kwiaty, egzotyczne gatunki roślin i kilka mniejszych stawów składało się na kompozycję dużego pałacowego parku – jednego z najładniejszych na Białostocczyźnie.

Za szczytowe osiągnięcia naturalizmu w województwie białostockim należy uznać dwa obwodnicowe parki założone w Białowieży, zaprojektowane przez Walerego Kronenberga na zlecenie cara Aleksandra II – park pałacowy (zob. Białowieża – Park pałacowy) i park dyrekcyjny (zob. Białowieża – Park Dyrekcyjny). Powstały one w latach 90-tych XIX w. i zostały ze sobą powiązane osią widokową poprowadzoną wzdłuż ul. Tropinka.

Zajmujący ok. 50 ha park pałacowy, jeden z najbardziej znanych parków obwodnicowych w Polsce jest przykładem wybitnych umiejętności kształtowania krajobrazowych wnętrz i naturalistycznych kompozycji roślinnych. Bogaty zestaw gatunków i odmian roślin uzupełniany kolejnymi egzotami powoduje, że park ten jest jednocześnie arboretum pełniącym ważne funkcje dydaktyczne i naukowe. Doprowadzono tu do perfekcji sztukę formowania widoków obejmujących rozległe wnętrza trawiaste i wodne, a także wybrane fragmenty krajobrazu w sąsiedztwie parku. Umiejętnie wkomponowano też w krajobrazowy układ elementy starej kompozycji: groblę z obeliskiem, wiekowe dęby i kilka budynków.

Podobny sposób uformowania grup roślin i dróg ogrodowych charakteryzował park dyrekcyjny. Pierwotna kompozycja uległa tam jednak znacznie większym niż w parku pałacowym odkształceniom, gdyż obiekt ten w czasie I wojny światowej został bardzo zdewastowany, następnie w 1935 r. częściowo przebudowany, a w okresie późniejszym uległ ponownej dewastacji.

Innym parkiem projektowanym przez W. Kronenberga przy współpracy Teodora Chrząńskiego jest Park Stary w Białymstoku (zob. Białystok – Park Stary). Założono go w latach 1895-1897 na miejscu wielkiego stawu młyńskiego przy rezydencji Branickich i był to pierwszy ogród publiczny w mieście, noszący później nazwę Parku im. Księcia Józefa Poniatowskiego. Posiadał charakterystyczną, naturalistyczną kompozycję grup i pojedynczych roślin zestawianych we wnętrzach z kwiatami. Nie posiadał za to obwodnicowego układu, zapewne z powodu niewielkiej powierzchni i publicznego charakteru. Ze względu na dużą frekwencję odwiedzających sieć dróg była tam gęsta i składały się one zarówno z odcinków poprowadzonych płynnie jak i z odcinków prostych.

 

Park Stary w Białymstoku przed modernistyczną przebudową

Specyficzną odmianą ogrodu obwodnicowego był styl kaligraficzny, wyróżniający się szczególnie płynną formą dróg. Można by w zasadzie przyjąć, że taki właśnie był zaprojektowany przez Kronenberga park pałacowy w Białowieży, jednak zarówno skalą, jak i sposobem formowania większych wnętrz odbiega on od innych obiektów skomponowanych w tym stylu. Za kompozycję kaligraficzną można natomiast uznać park w Jancewiczach (zob. Jancewicze) powstały na pocz. XX w. podczas przebudowy siedziby dworskiej należącej wówczas do Romualda Jaczynowskiego. Kompozycja ta, powstająca zapewne pod wpływem pobliskiej Białowieży, charakteryzowała się wyrafinowanym kształtem obwodnicowych dróg i dużym mistrzostwem w komponowaniu materiału roślinnego.

Innych ogrodów kaligraficznych na terenie na terenie Białostocczyzny chyba nie było, w każdym razie nie udało się uzyskać jakichkolwiek informacji o ich istnieniu.

Rozwinięty w XIX w. styl krajobrazowy i kompozycje właściwe dla naturalizmu stanowiły inspirację dla twórców ogrodów w późniejszym okresie. Koncepcje i rozwiązania stosowane w parkach krajobrazowych pod wpływem nowych idei i programów funkcjonalnych przechodziły w XX w. rozmaite metamorfozy. Mimo to w większości ogrodów dwudziestowiecznych odnaleźć można jeżeli nie krajobrazowe wnętrza, to przynajmniej nasadzenia skomponowane w duchu naturalistycznym.

Wyraźnie widoczny jest też wpływ stylu krajobrazowego na inne ogrody dziewiętnastowieczne. Kompozycje swobodne pojawiają się zarówno w ogrodach kwaterowych (w bezpośrednim sąsiedztwie dworu), jak i w ogrodach eklektycznych, gdzie ulegają modyfikacji.

 

 

Czytaj też:

Ogrody XIX i XX w. - historyzm i ogrody eklektyczne

Ogrody XIX i XX w. - style i kierunki XX w.

Wykaz drzew pomnikowych

 

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

 

 

Słowa klucze: ogrody krajobrazowe, ogrody swobodne, ogrody naturalistyczne, ogrody romantyczne, ogrody województwa białostockiegoKategoria:ogrody