Siemiony

Ogród dworski – barokowy, ozdobno-użytkowy, kwaterowy, powstały w XVII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, około 1744 r. przebudowany, a w II połowie XIX w. wzbogacony o naturalistyczne kompozycje parkowe w części ozdobnej

Dawna nazwa: Czarna Siemiony

Gmina: Grodzisk

Położenia obiektu: nad rzeczką Czarną (stanowiącą granicę założenia), na osi ulicówki wiejskiej (pierwotnie przecinającej teren założenia), w sąsiedztwie wsi, na skraju lasu

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Siemionach - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszy folwark w Siemionach, zwanych początkowo Czarną Siemionami, powstał w końcu XV lub na początku XVI w. jako jeden z folwarków rozległych dóbr rudzkich (zob. Rudka). Pełnił wyłącznie funkcje gospodarcze i zapewne nie posiadał elementów ozdobnych.¹

W 1647 r. dobra rudzkie przeszły ręce Zbigniewa z Tęczyna Ossolińskiego, a w 1669 r. zostały podzielone, przy czym Rudkę, dwór i wieś Siemiony oraz Czarną Małą, Spieszyn i Koryciny otrzymał syn Zbigniewa – Maksymilian Franciszek Ossoliński (zm. po 1703 r.), który zamieszkiwał w Siemionach już w roku 1662.²

Wyodrębnienie się centrum samodzielnego klucza siemionowskiego oraz zamieszkanie w Siemionach samego Maksymiliana Ossolińskiego wraz z małżonką (prócz nich mieszkały tam 4 osoby szlacheckie i 13 osób plebejskich) spowodowało rozwój dawnej siedziby folwarcznej., której w II połowie XVII w. nadano piękny stylowy kształt. Całość miała kształt zbliżony do kwadratu, a ze wszystkich stron poprowadzono wzdłuż granic założenia ciągi komunikacyjne. Rzekę Czarną włączono w obręb kompozycji poprzez powiększenie założenia o obszar leżący na jej lewym, południowo-zachodnim brzegu. Nad rzeką wykopano system dziesięciu stawów o prostokątnych kształtach ciągnących się wzdłuż doliny z południowego-wschodu na północny-zachód. Cały obszar założenia podzielony został na kwatery i dzieliła je droga stanowiąca przedłużenie wiejskiej (być może obsadzoną aleją). Od strony wsi kwatery zajęte były przez ogrody (zapewne o charakterze głównie użytkowym), ale w centrum, na przecięciu osi (dróg) ogrodowych wykopano kwadratowy staw, połączony z biegnącym przez ogród kanałem połączonym z rzeczką. Południowo-wschodnie kwatery sąsiadujące z rezydencją Maksymiliana Ossolińskiego mieszczącej się we wschodnim narożniku układu miały zapewne charakter ozdobny, zaś gospodarstwo folwarczne zajmowało południowy narożnik układu. Ta część kompozycji miała jeszcze jedną oś kompozycyjną, którą wytyczała droga od Siemion okrążająca ogrody dworskie, następnie przekraczająca od południowego-zachodu rzekę po grobli i moście, a potem wbiegająca na dziedziniec gospodarczy w połowie jego krótszego boku, następnie przepoławiająca kwaterę ogrodu ozdobnego i wykraczająca poza granice założenia, która dalej kontynuowana była przez drogę biegnącą przez las. W ogrodzie ozdobnym (zapewne przy granicach kwater i ogrodu) rosły dęby szypułkowe i lipy.³

Prawdopodobnie po 1676 r. wprowadzono jeszcze jedną oś widokową na ufundowaną wówczas cerkiew unicką w Czarnej Małej, nazywanej odtąd Czarną Cerkiewną.⁴

Po śmierci Maksymiliana Franciszka Ossolińskiego nastąpił podział dóbr, a Siemiony wraz z Czarną Cerkiewną objął jeden z jego synów – Jan Stanisław (zm. w 1770 r.), kasztelan gostyniński, który przekazał majętność w 1757 r. swojemu synowi Aleksandrowi, staroście drohickiemu i sulejowskiemu (późniejszemu miecznikowi litewskiemu).⁵

W 1744 r. Jan Ossoliński (wówczas starosta drohicki) uzyskał przywilej królewski na zaprowadzenie na placu przycerkiewnym 4 jarmarków i cotygodniowego targu.⁶ Czarna została więc wsią targowo-odpustową, a jej rynek był widoczny z założenia w Siemionach i powiązany z nim aleją.

Mniej więcej w tym samym czasie nastąpiła intensyfikacja prac w obrębie siedziby dworskiej w Siemionach, której nadano bardziej ozdobny wystrój. Kwatery przedzielone były drogą ze wsi (już nie będącą gościńcem lecz aleją ogrodową) i prostopadłym do niej kanałem z prostokątną sadzawką leżącą pośrodku układu. Kwaterom sąsiadującym z dworem nadano bardziej ozdobny charakter, a zamykające ogród stawy pełniły funkcje parterów wodnych. Funkcje poszczególnych kwater i układ dróg wokół założenia nie uległy zmianie. Cechą charakterystyczną ogrodów była duża ilość dębów, być może w części pozostawionych z dawnego lasu, jednak tradycja sadzenia dębów w ogrodach siemionowskich utrzymywała się w XVIII i XIX w.

U schyłku XVIII w. dobra siemionowskie straciły samodzielność i ponownie stały się folwarkiem dóbr rudzkich. Dobra te na początku XIX w. należały do Józefa Kajetana Ossolińskiego (syna Aleksandra, zm. w 1834 r.), a od 1834 r. należały do Wiktora hr Ossolińskiego, po którego śmierci posiadała je jego córka Wanda 1^o voto Tomaszowa Potocka, 2^o voto Jabłonowska, wzmiankowana jako właścicielka jeszcze w 1886 r. Jej spadkobiercami zostały dzieci z pierwszego małżeństwa – Potoccy.⁷

Degradacja Siemion do rangi jednego z folwarków dóbr rudzkich spowodowała pewne zaniedbanie kompozycji i stopniowe przemiany ogrodów, które traciły funkcje ozdobne na rzecz użytkowych. Jednocześnie kompozycja nie była przebudowywana i utrzymywał się w niej stary kwaterowy układ.

Dopiero w końcu XIX w. dokonano trzebieży lasów, które do tej pory sąsiadowały z ogrodami i wzniesiono nowe budynki w części gospodarczej oraz przebudowano układ kwater. Zlikwidowano podział na kwatery użytkowej części ogrodu, podobnie jak dawny wystrój wnętrz ogrodu ozdobnego. Na terenie ogrodu posadzono nowe drzewa owocowe, a w części ozdobnej nowe nasadzenia ozdobne utrzymane w duchu naturalistycznym. Powiększono też ogrody o nowy sad sąsiadujący z częścią gospodarczą. W tym stanie założenie pozostawało na początku XX w. i w okresie międzywojennym, zajmując w tej fazie rozwoju powierzchnię około 20 ha.

W 1928 r. właścicielem był hr Jan Potocki z Rudki.⁸

W czasie II wojny światowej nastąpiła częściowa dewastacja założenia. Na skutek mrozów i wycinek bardzo ucierpiała roślinność, a w latach 1939-1941 rozebrano dwór i kilka budynków gospodarczych.

Po wojnie obiekt rozparcelowano między chłopów, a część ozdobną przekazano Zarządowi Lasów Państwowych, który umieścił tu leśniczówkę Dołubowo.⁹ W kolejnych latach założenie stopniowo traciło charakter stylowej kompozycji. W miejscu dawnego dworu wzniesiony został nowy drewniany budynek leśniczówki, a w jego sąsiedztwie inne budynki umiejscowione w dawnej części ozdobnej. Usunięto stare drzewa ze szpalerów i alei dojazdowych. Na terenie dawnej części gospodarczej ulokowano nową zagrodę chłopską. Osuszono większość stawów i zlikwidowano dawne ogrody użytkowe, których miejsce zajęły pola uprawne. Tereny nadrzeczne zajęły olsy.¹⁰

Założenie dworsko-ogrodowe w Siemionach - widok na teren dawnego sadu i ozdobną część ogrodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1962

W latach 80. XX w. w sąsiedztwie starego układu, na północny-wschód od niego wybudowany został kościół rzymsko-katolicki.

Ogród dworski w Siemionach - widok na ozdobną część ogrodu z dawnego dziedzińca gospodarczego - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1958

Ogród dworski w Siemionach - wnętrze dawnego ogrodu ozdobnego i starodrzew na jego obrzeżach - stan z 1988 r.
Fot. Piotrz Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1959

Do tego czasu z dawnej kompozycji przetrwały dwa dziewiętnastowieczne budynki gospodarcze, trzy stawy, sadzawka położona dawniej pośrodku ogrodu, rów w miejscu dawnego kanału ogrodowego, wgłębienia po zlikwidowanych stawach, fragmenty sadów, system dróg dojazdowych i – co najcenniejsze – wnętrze dawnej części ozdobnej ogrodu z dużą liczbą starych, osiemnastowiecznych, a być może także siedemnastowiecznych dębów. Inne wiekowe dęby rosły w sąsiedztwie budynków gospodarczych. Oprócz tych pomnikowych dębów i dębów młodszych, na terenie ozdobnej części ogrodu oraz nad stawami i przy wschodniej granicy założenia zachowało się wiele starych drzew różnych gatunków, sadzonych w XIX w. i na początku wieku XX. Wśród nich wyróżniały się 2 lipy i kasztanowiec z I połowy XIX w. Przy wschodniej granicy dawnych sadów rósł ponadto przedwojenny szpaler klonów jesionolistnych. Drzewom starym towarzyszyły liczne drzewa młode sadzone lub wyrosłe z samosiewów oraz grupy roślinności o charakterze leśnym i niezbyt liczne zarośla.

Ogród dworski w Siemionach - jeden ze starych dębów dawnego ogrodu ozdobnego z Siemionach - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1960

Ta zróżnicowana pod względem wieku roślinność, składająca się w latach 80. XX w. z 34 gatunków drzew i krzewów zgrupowana była w części ozdobnej, na terenie części gospodarczej i przy granicach założenia, teren dawnych kwater ogrodu użytkowego pozostawał bowiem bez nasadzeń drzew lub krzewów. Mimo to, można było jeszcze zrekonstruować część kompozycji dawnego założenia, chociaż całość utraciła swój pierwotny charakter.

Założenie dworsko-ogrodowe w Siemionach - widok na ozdobną część ogrodu od południa - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1961

Ten cenny pod względem przyrodniczym obiekt nadal posiadał spore walory widokowe. Był dobrze widoczny od strony wsi, a także od wschodu, południa i południowego-zachodu. W tych widokach dominowały stare dęby, nadające ogrodowi swoistą, niejako naznaczoną tchnieniem wieków atmosferę. Poza tym, utrzymane zostały powiązania widokowe ogrodu z wsiami Siemiony i Czarna Cerkiewna, a w latach 80. XX w. pojawił się także w krajobrazie nowy, istotny element, dobrze widoczny z terenu założenia – kościół wzniesiony na skraju wsi Siemiony w sąsiedztwie terenu dawnych ogrodów.¹¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Stare dęby w ogrodzie w Siemionach stan wspólczesny www.fluidi.pl	Wnętrze ogrodu w Siemionach stan współczesny www.polskiezabytki.pl	Widok na ozdobną część ogrodu w Siemionach - stan współczesny www.polskiekrajobrazy.pl

Źródła:

¹ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X, z. 6, Warszawa 1965, s. 10; Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 143; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, t. II, s. 246, t. III, s. 195; AGAD, Kapicjana, nr 2; AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, s. 43, nr 70; Miasta polskie w Tysiącleciu, t. II, Warszawa 1965, s. 252

² Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, k. 309 i 318

³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemionach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁴ Kartoteka zabytków ruchomych cerkwi w Czarnej Cerkiewnej, w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ AGAD, Metryka Koronna - Sigilata, nr 25, f. 171 i 42, s. 263-264

⁶ AGAD, Metryka Koronna - Sigilata, nr 25, f. 171 i 42, s. 263-264; Kartoteka zabytków ruchomych cerkwi w Czarnej Cerkiewnej, w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁷ Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku (druk), poz. 91; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.976

⁸ Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 148

⁹ Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych II, nr 1788, k. 25

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemionach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 128, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Juchniewicz Ewa, Rogalewska Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Siemionach, Białystok 1985, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 128, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ogród dworski, SiemionyKategoria:dworski