rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeBarokowe kompozycje ogrodowe z terenu województwa białostockiego

Fragment części ogólnej „Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego” z 1988 r.
autorstwa Ewy Bończak-Kucharczyk, Józefa Maroszka i Krzysztofa Kucharczyka

[Poniższej cytowany jest tekst z Katalogu z 1988 r.]

[Zmieniono jednak odwołania do haseł katalogu szczegółowego, przystosowując je do prezentacji obiektów na tym portalu]

Ogrody kwaterowe

Zdecydowana większość znanych nam ogrodów istniejących na przestrzeni XVII i XVIII w. oraz w początkach w. XIX to ogrody kwaterowe. Część z nich posiadała renesansową jeszcze metrykę i została w dobie baroku przebudowana lub rozbudowana – czasem kilkakrotnie. Część założono w końcu XVI w. lub na początku XVII w. i również przekomponowano lub powiększono w czasach późniejszych. Wiele przebudów nastąpiło po zniszczeniach wojennych i wynikało z konieczności. Nie zmienia to jednak faktu, że podczas takiej przebudowy ogród wzbogacano na ogół w szereg elementów właściwych dla sztuki barokowej.

Typ niezbyt dużego ogrodu kwaterowego odpowiadał potrzebom drobnej i średniozamożnej szlachty, toteż głównie w siedzibach szlacheckich rozwijał się barokowy ogród włoski służący jednocześnie do ozdoby i pod uprawy użytkowe. Razem z folwarkiem, stawami i aleją dojazdową stanowił niezbędny składnik programu takiej siedziby, a jednocześnie świadczył dobitnie o zamożności i randze społecznej właścicieli.

Jeżeli się zważy, że reprezentacyjnych siedzib magnackich nie mogło być z samej natury rzeczy zbyt dużo, liczebność ogrodów kwaterowych w ogólnej liczbie ogrodów barokowych staje się zupełnie zrozumiała. Tym bardziej, że ogrody takie powstawały również w dużych kompleksach dóbr magnackich, gdzie poza rezydencjami funkcjonowały dwory obsadzone przez rządców lub dzierżawców, siedziby kluczy dóbr i folwarki. Tam również dominowały w ogrodach układy kwaterowe, przydatniejsze do pełnienia funkcji utylitarnych, którym przede wszystkim służyły.

Wśród ogrodów kwaterowych najbardziej popularny, jak się wydaje, był barokowy ogród włoski. Ogrody takie zakładano zarówno w XVII jak i w XVIII w. przy siedzibach szlacheckich, przy klasztorach, plebaniach oraz folwarkach. Wygląd większości z nich jest obecnie albo nieznany, albo znany jedynie w ogólnym zarysie. W tych obiektach, które udało się poznać bliżej, łączono na ogół funkcje użytkowe i estetyczne, a kompozycje ogrodów posiadały szereg cech wspólnych. Ogród zajmował tam regularny, najczęściej prostokątny teren i podzielony był na kwatery o zbliżonej wielkości – kwadratowe lub prostokątne (rys. nr 18 A). Kwatery te otoczone były szpalerami drzew i krzewów. Najczęściej sadzono drzewa przy granicach ogrodu, a krzewy przy wewnętrznych jego podziałach, przy czym mogły to być krzewy owocowe. Zamiast krzewów stosowano też czasem drzewa owocowe, takie jak wiśnie, orzechy, śliwy czy morele, z więc gatunki wymagające więcej zabiegów pielęgnacyjnych. Oprócz drzew i krzewów kwatery mogły otaczać obwódki z ziół i kwiatów, czasem róż. Wnętrza kwater miały różne przeznaczenie. Mogły być zasadzone drzewami lub krzewami owocowymi, mogły być zajęte przez grzędy warzyw lub nawet przez zboża, ale też mogły mieć charakter ozdobny i wtedy wprowadzano tam mniej lub bardziej wyszukane partery albo proste rabaty i kwietniki. Preferowano partery bukszpanowe lub inne partery z niskich żywopłotów, które chętnie zestawiano z trawnikami, wyższymi strzyżonymi krzewami i nawierzchniami ze żwiru lub pisaku.

Starano się różnicować wysokościowo nasadzenia poszczególnych kwater i formować widoki z dworu na ogród w ten sposób, aby stopniowe wznoszenie się roślin pozwalało na ogarnięcie wzrokiem wszystkich części ogrodu. Kwatery ozdobne znajdowały się tuż obok dworu lub przy głównej osi kompozycji, którą powszechnie akcentowano drogą i aleją przecinającą teren ogrodu. Na tej osi usytuowane były dwór i dziedziniec, a często także główna aleja dojazdowa. Była to jednocześnie główna oś widokowa, najczęściej prowadząca wzrok ku stawom lub dolinom rzek i strumieni. Regułą było bowiem lokowanie ogrodów w sąsiedztwie cieków wodnych i sytuowanie stawów na granicy ogrodu. Ogród opadający do stawów lub rzeki dawał szersze możliwości otwarcia widoków na otaczający krajobraz mimo pozornego zamknięcia parkanami i nasadzeniami.

Stawy sąsiadujące bezpośrednio z ogrodem miały zazwyczaj bardziej ozdobny charakter. Otaczano je, podobnie jak kwatery, szpalerami i czasem umieszczano przy nich wzgórek z altaną (np. w Juchnowszczyźnie – zob. Juchnowszczyzna). Osie i drogi ogrodowe wyprowadzano na groble między stawami i łączyły się one z drogami lub alejami obiegającymi stawy dookoła, System stawów mógł być też bardziej rozbudowany i mogły one sąsiadować z ogrodem tylko z jednej strony. W takich wypadkach wybiegały na nie poprzeczne osie ogrodu.

Knyszyn

Spośród kwaterowych kompozycji ogrodowych w ten sposób powiązanych ze stawami wymienić by należało: Baciki Średnie (zob. Baciki Średnie), Białostoczek (zob. Białostoczek), Juchnowszczyznę (zob. Juchnowszczyzna), Kalejczyce (zob. Kalejczyce), Koplany (zob. Koplany), Krzysztoforowo (zob. Krzysztoforowo), Kundzin (zob. Kundzin), Niewodnicę Nargilewską (zob. Niewodnica Nargilewska), Lewickie (zob. Lewickie), Podbiele (zob. Podbiele), Pokaniewo (zob. Pokaniewo), Supraśl (zob. Supraśl), Szczyty Nowodwory (zob. Szczyty Nowodwory), Żuchowo (zob. Żuchowo), Zajączki (zob. Zajączki) i Peńskie.

Zajączki

Wielkość ogrodu włoskiego bywała różna, jednak jego powierzchnia nigdy nie przekraczała kilku hektarów. Zdarzały się też ogrody bardzo małe, które – gdyby nie były przecięte aleją podkreślającą główną oś kompozycji – byłyby ogrodami jednownętrzowymi (np. ogród w Żuchowie – zob. Żuchowo). Mógł też być ogród włoski jednym z kilku ogrodów danej siedziby i wtedy pełnił na ogół funkcję ogrodu najbardziej reprezentacyjnego, przy czym pozostałe ogrody użytkowe również najczęściej były ogrodami kwaterowymi.

Kąty

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Kątach - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Kątach z 1979 r.

Zarówno udział wnętrz i nasadzeń ozdobnych jak i akcentowanie osi kompozycyjnych bywały w tych ogrodach bardzo różne. Przykłady wyraźnego akcentowania jednej głównej osi kompozycyjnej znajdujemy w Buzunach (zob. Buzuny), Tryczówce (zob. Tryczówka) i Klukowiczach (zob. Klukowicze). Częściej akcentowano w ogrodach kwaterowych – włoskich i innych – kilka krzyżujących się ze sobą pod kątami prostymi osi, np. w Andryjankach (zob. Andryjanki), Białostoczku (zob. Białostoczek), Białymstoku (zob. Białystok – park pałacowy), Juchnowszczyźnie (zob. Juchnowszczyzna), Kalejczycach (zob. Kalejczyce), Krzysztoforowie (zob. Krzysztoforowo), Mikicinie (zob. Mikicin), Nurczyku (zob. Nurczyk), Orli (zob. Orla), Podbielach (zob. Podbiele), Pokaniewie (zob. Pokaniewo), Połominie (zob. Połomin), Rybołach (zob. Ryboły), Siemionach (zob. Siemiony), Supraślu (zob. Supraśl – ogród klasztorny), Szczytach Nowodworach (zob. Szczyty Nowodwory), Szczytach Dzięciołowie (zob. Szczyty Dzięciołowo), Targowisku (zob. Targowisk), Wałkach (zob. Wałki), Zabłudowie (zob. Zabłudów), Zdrojkach (zob. Zdrojki), Zubowszczyźnie (zob. Zubowszczyzna), Boćkach (zob. Boćki), Kamiennym Dworze (zob. Kamienny Dwór), Hermanówce (zob. Hermanówka), Dobkach (zob. Dobki), Kątach koło Dziadkowic czy Dubnie. Dwie osie akcentowane były w ogrodach kwadratowych, powstałych jeszcze w XVI w., przy czym barokowa przebudowa nadawała zwykle jednej z nich charakter osi głównej, lokując na niej dwór, dziedziniec lub też drogę dojazdową i stawy. Przykładami takich przekształceń są Knyszyn (zob. Knyszyn) i Juchnowiec Dolny (zob. Juchnowiec Dolny).

Knyszyn

Akcentowanie osi kompozycyjnych obejmowało nie tylko ogrody, ale dotyczyło rozplanowania całej siedziby. Główne drogi dojazdowe podkreślano symetrycznie względem nich ułożonymi stawami lub sadzawkami i obsadzano drzewami. Ich przedłużeniem w obrębie siedziby mogły być osie ogrodowe, aleje biegnące po granicach ogrodu, drogi oddzielające ogród od zabudowań lub oddzielające od siebie dwa dziedzińce. Drogi dojazdowe mogły też prowadzić wprost na dziedziniec gospodarczy. Osie ogrodowe także bywały powiązane z dziedzińcami albo też mogły wybiegać na któryś z budynków stojących przy dziedzińcu, O ile usytuowanie dziedzińca reprezentacyjnego było zawsze takie samo, lokalizacja dziedzińców i zabudowań gospodarczych mogła być różna. Najczęściej lokowano je obok dziedzińca reprezentacyjnego, przy drodze biegnącej po granicy siedziby. W skromniejszych siedzibach występował często tylko jeden dziedziniec (usytuowany przed dworem), toteż pełnił on jednocześnie funkcje gospodarcze i reprezentacyjne.

Wystrój i wyposażenie ogrodu włoskiego zależały od tego, czy pełnił on mniej czy bardziej reprezentacyjne funkcje. Często spotykanym elementem wyposażenia takich ogrodów były cienniki lipowe, grabowe lub z lilaków sytuowane na skrzyżowaniach osi ogrodowych (w wielu wypadkach na osi ogrodu). Występowały one m.in. w Biszewie (zob. Biszewo), Kudrawce (zob. Kudrawka), Kamiennym Dworze (zob. Kamienny Dwór), Zubrzycy Wielkiej (zob. Zubrzyca Wielka) i w Żuchowie (zob. Żuchowo).

Ciennik mógł kryć altanę lub też altana mogła go zastępować, jak to miało miejsce w Supraślu (zob. Supraśl – ogród klasztorny). Altany i trejaże bywały także umieszczane w sąsiedztwie dworu lub przy granicach ogrodu albo na wyspach, jak to uczyniono w Kundzinie (zob. Kundzin). Elementami ozdobnymi bywały też ogrodzenia, bramy, furtki i mostki. Żaden z przekazów źródłowych nie wspomina o istnieniu w którymś z ogrodów włoskich rozpatrywanego obszaru fontanny. Zdarzały się tam natomiast studnie, służące jak się wydaje głównie celom użytkowym, i sadzawki (w Rudce, Chojnowszczyźnie, Ostrówkach, Pokaniewie, Siemionach, Zdrojkach, Kalnie, Kątach, Miłkowicach, Tryczówce, Markowie i innych). W założeniach tarasowych, z jakimi mamy do czynienia w Hermanówce, Janowiczach, Mikicinie, Jaryłówce, Kamionce, Supraślu, niezbędnym elementem wyposażenia musiały być schody lub murki oporowe. Nie zachowały się jednak żadne wzmianki źródłowe dotyczące tych elementów.

Krzywa

Ze względu na skromny, użytkowy w dużej mierze charakter ogrodów włoskich, rzadko stosowano tam wysokie strzyżone szpalery wymagające żmudnej pielęgnacji. Preferowano formy niższe, a więc żywopłoty i wystrzygane pojedynczo rosnące krzewy. Do rzadkości należały też bersa (np. a Kątach koło Dziadkowic). Sadzono za to powszechnie zioła i pnącza przy budynkach, altanach, trejażach i ogrodzeniach.

Wśród drzew ozdobnych przeważały gatunki krajowe – lipy, graby, jesiony, klony, wiązy, topole i wierzby, ale chętnie sadzono także, choć w mniejszych ilościach, kasztanowce. Ulubionymi krzewami były lilaki, leszczyny, ligustry, róże, głogi i bukszpany, a później także jaśminowce. W sadach królowały jabłonie, grusze i śliwy, rzadziej uzupełniane orzechami i wiśniami. Towarzyszyły im na ogół maliny i agrest. Do najpopularniejszych warzyw należały marchew, buraki, fasola i groch.

W wieku XVIII część ogrodów włoskich uległa przekształceniom polegającym na zmianie wielkości poszczególnych kwater. Mogło to być podyktowane chęcią mocniejszego podkreślenia osiowości kompozycji i wówczas wydłużano kwatery położone przy głównej osi ogrodu – przede wszystkim kwatery ozdobne, sąsiadujące z dworem. W bocznych partiach ogrodu usuwano niekiedy, powodują się względami użytkowymi, część wewnętrznych podziałów kwaterowych, co pozwalało na uzyskanie większych wnętrz przeznaczonych na sady (rys. nr 18 D). Pod wpływem wzorców przejmowanych z ogrodów magnackich zaczęto też wprowadzać inne niż prostokątne podziały terenu, np. wytyczano nowe drogi biegnące wzdłuż przekątnych istniejących już kwadratowych kwater,

Ogrody użytkowe przy folwarkach i siedzibach szlacheckich komponowano w myśl tych samych reguł co ogrody włoskie, tyle że nie posiadały one kwater ozdobnych. Pozbawione też były na ogół takich elementów jak altany, trejaże, kwietniki, zdobione bramy, furtki czy ogrodzenia. Nie zawsze też komponowano tam osie widokowe, chociaż znamy także przykład bardzo pięknej kompozycji widokowej ogrodu użytkowego w Kamionce (zob. Kamionka).

Zróżnicowanie wysokości nasadzeń poszczególnych kwater mogło być w ogrodach użytkowych dziełem przypadku i wynikać z aktualnych potrzeb, a nawet w niektórych przypadkach wszystkie kwatery mogły być obsadzone w ten sposób.

 

Markowo Wielkie

Markowo Wielkie - widok na szczątki ogrodu od strony dawnej alei dojazdowej - stan z 1988 r.
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1992

Sytuacja ulegała zmianie, gdy kwaterowy ogród użytkowy wchodził w skład większego kompleksu ogrodów siedziby magnackiej lub zamożniejszej siedziby szlacheckiej. Jego układ przestrzenny podporządkowany był wtedy regułom kompozycyjnym dotyczącym całej siedziby, jak to miało miejsce w Strabli (zob. Strabla), Ostrożanach (zob. Ostrożany), Rudce (zob. Rudka), Boćkach (zob. Boćki), Siemiatyczach (zob. Siemiatycze), Kudrawce (zob. Kudrawka) czy Kalnie (zob. Kalno). Mógł też zostać wyposażony w szereg elementów ozdobnych, co miało miejsce np. w Białymstoku (zob. Białystok - park pałacowy) i Choroszczy (zob. Choroszcz).

 

Sterpejki 2

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Sterpejkach I - stan z 1980 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji widencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Starpejkach I z 1980 r.

Większość barokowych ogrodów kwaterowych włoskich i użytkowych znamy wyłącznie na podstawie skąpych wzmianek źródłowych odnotowujących lub tylko sugerujących fakt ich istnienia, albo na podstawie zachowanych w terenie szczątków lub śladów starego układu przestrzennego. Opierając się jednak nawet na tak fragmentarycznych materiałach stwierdzić można, że ogrody takie były zakładane powszechnie. Poza tymi, które zostały wymienione wcześniej, istniały ogrody kwaterowe w Kamiennej Starej (zob. Kamienna Stara), Łosośnej Małej (zob. Łosośna Mała), Łosośnej Wielkiej (zob. Łosośna Wielka), Mieniu (zob. Mień), Miszkiennikach (zob. Miszkienniki), Podgrodzisku (zob. Podgrodzisk), Potrubowszczyźnie (zob. Potrubowszczyzna), Sobótce (zob. Sobótka), Chmielewszczyźnie (zob. Chmielewszczyzna), Szelągówce (zob. Szelągówka), Targowisku (zob. Targowisk), Tołoczkach Wielkich (zob. Tołoczki Wielkie), Widowie (zob. Widowo), Wólce (zob. Wólka), Zubowszczyźnie (zob. Zubowszczyzna), Chteptowcach (zob. Chreptowce), Hornostajach (zob. Hornostaje), Gąsówce Starej (zob. Gąsówka Stara). Oprócz tego kwaterowe kompozycje powstały lub zostały przebudowane w duchu barokowym w Bacikach Bliższych (w XVIII w.), Białogorcach (w latach 70-tych XVII w. i w wieku XVIII), Bielanowszczyźnie (po 1680 r.), Bilminach (w XVIII w.), Bohonikach (w latach 70-tych XVII w.), Borowikach (w XVII i XVIII w.), Borkach (po 1768 r.), Boufałowie (w XVII i XVIII w.), Bronczanach (w XVIII .), Brykach Dolnych (po 1677 r.), Brzozowie Solnikach (na przełomie XVII/XVIII w/), Bujakach (w XVII w.), Czaczkach Wielkich (w XVII w.), Czaplinie (w XVII w.), Czuprynowie (w XVII w.), Dobrzyniówce (w XVIII w.), Dolistowie Starym (w XVII w. i w latach 90-tychXVIII w.), Drahlach (w latach 70-tych XVII w.), Dubiażynie (w XVII i XVIII w.), Dzięciołowie (w XVII i XVIII w.), Gliniszczach Małych (w XVII i XVIII w.), Górze (w XVIII w.), Gruzce (w XVIII w.), Harasimowiczach (w XVII i XVIII w.), Jaryłówce II (na przełomie XVII/XVIII w.), Juliance (w XVIII w.), Jurowcach (w XVII w.), Kantorówce (w latach 90-tych XVIII w.), Karolinie (Romanówce – w XVIII w.), Karpowiczach (w XVII i XVIII w.), Klewinowie (w XVII w.), Kojranach (w XVII i XVIII w.), Korycinach (w XVIII w.), Kruszewie (w XVII i XVIII w.), Kucharówce (w XVIII w.), Lisowie (w XVII i XVIII w.) Litwinowiczach (w XVIII w.), Łubinie Kościelnym (w XVII w.), Łubinie Redułtach (w końcu XVIII w.), Majewie (w XVIII w.), Malawiczach (ok. 1679 r.), Malewicach (w XVIII w.), Mierzynówce (w XVII w.), Miłkowicach Oglądach (w XVIII w.), Paszkach (w XVII w.), Moniuszkach (w XVII i XVIII w.), Moszczonie Królewskiej (po 1657 r.), Nietupie (na przełomie XVIII/XIX w.), Niewodnicy Kościelnej (w XVIII w.), Nowince (w XVIII w.), Smolugach (w XVIII w.), Poganicy (w XVIII w.), Rafałówce (w XVIII w.), Ratowcu (w XVIII w.), Reńszczyźnie (w XVIII w.), Romanówce (w XVIII w.), Sasinach (w XVII w.), Siemichoczach, Starowoli (w XVII w.), Stawku (w XVII lub XVIII w.), Sterpejkach (na pocz. XVIII w.), Popówce (ok. 1784 r.), Szyszkach (ok. 1679 r.), Zabielach (w XVIII w.), Zajzdrze (w XVIII w.), Zosinie (w XVII i XVIII w.), Złotorii (w XVII w.), Zaleszanach Rusinowie (w XVIII w.), Zajęcznikach (w XVII w.), Wołkuszu (w XVII w.) i Tylwicy (w XVIII w.).

Markowo Wielkie

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Markowie Wielkim - stan z 1979 r.
Plan wykonany da potrzeb Dokumantacji ewidencyjneji założenia dworsko-ogrodowego w Markowie Wielkim z 1979 r.

 

Nietupa

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Nietupie - stan z 1982 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Nietupie z 1982 r.

Osobną grupę ogrodów kwaterowych stanowią kompozycje o przewadze funkcji ozdobnych i kompozycje wyłącznie ozdobne. Tworzyła je zamożniejsza szlachta, ale występowały również przy rezydencjach magnackich.

W założeniach tych mamy do czynienia z wszystkimi charakterystycznymi dla barokowej sztuki ogrodowej częściami i elementami. Mogą to być ogrody o wyraźnym układzie jednoosiowym (rys. nr 18 C) lub ogrody posiadające kilka ważniejszych osi kompozycyjnych (rys. nr 18 B). Od pozostałych jedno lub wieloosiowych ogrodów barokowych odróżnia je wyraźny podział na podobnej wielkości kwadratowe lub prostokątne kwatery, które mogą być następnie dzielone drogami i nasadzeniami na mniejsze części.

Skala ogrodu, jego wystrój i rozmaitość stosowanych tam rozwiązań kompozycyjnych uzależnione były od pozycji społecznej właściciela i rangi siedziby. Zawsze jednak mamy w nich do czynienia z różnicowaniem wysokości nasadzeń poszczególnych części ogrodu oraz ich podwyższaniem w miarę oddalania się od dworu czy pałacu i od głównych wnętrz ogrodu.

Występują tu salony ogrodowe z mniej lub bardziej ozdobnymi parterami, tarasy, boskiety, wysokie strzyżone szpalery i żywopłoty, cieniste aleje, bersa, kanały, sadzawki, stawy z wyspami, pawilony, altany i inne budowle ogrodowe, tarasy widokowe, liczne trejaże, mosty i mostki, ażurowe parkany, płotki i balustrady, pergole, zdobione schody, ozdobne bramy i wreszcie rzeźby, kolumny, wazy, baseny, fontanny, studnie, ławy i ławki. W ogrodach bogatszych wznoszono też oranżerie, cieplarnie i figarnie. Spotykamy w nich także – podobnie jak w ogrodach osiowych i wieloosiowych – bogaty zestaw gatunków roślin krajowych i obcych łącznie z gatunkami hodowanymi w cieplarniach i oranżeriach.

Tak więc oprócz lip, klonów, jaworów, wiązów, topól, wierzb, olsz, świerków, kasztanowców, jesionów, czeremch, grabów, leszczyn, głogów, jabłoni, grusz, śliw, orzechów włoskich, wiśni, agrestu, porzeczek i malin występują tam cisy, jodły, bukszpany, ligustry, jaśminowce, kaliny, lilaki, morele, brzoskwinie, drzewka laurowe, pomarańczowe, cytrynowe, figowe i szereg innych egzotycznych roślin.

Z wnętrzami ozdobnymi sąsiadują tam wnętrza lub ogrody użytkowe, nierzadko także posiadające ozdobne wyposażenie, a uzupełnieniem ogrodów mogą być położone obok lub w niewielkiej odległości gaje i zwierzyńce. Poszczególne części ogrodu powiązane są ze sobą i z otoczeniem osiami widokowymi, które mogą być wyprowadzone zarówno na piękne fragmenty naturalnego krajobrazu, jak i na różne budynki i budowle wchodzące w skład siedziby lub położone poza nią.

Najpiękniejsze znane nam kwaterowe ogrody ozdobne powstały w dobrach magnackich. Do takich ogrodów należał ozdobny ogród białostocki zachowujący mimo klasycystycznych przekształceń klarowny układ kwaterowy aż do XIX w. Ogrodem kwaterowym pozostał też mimo osiowej przebudowy ogród knyszyński (zob. Knyszyn). Ciekawa, choć z powodu braku materiałów źródłowych słabo poznana, barokowa kompozycja kwaterowa powstała też w Boćkach w latach 30-tych i 40-tych XVIII w., a w latach 70-tych została przebudowana w duchu klasycystycznym (zob. Boćki). Zwracała tam uwagę duża ilość zbiorników wodnych: stawów, kanałów i sadzawek otaczających poszczególne części ogrodu lub oddzielających je od siebie. W sąsiedztwie pałacu i stojącej z nim w jednej linii oficyny skomponowano tam ponadto partery wodne. Bogactwem sadzawek, stawów i kanałów odznaczał się także założony za rządów Jana Klemensa Branickiego ogród w Ladach.

Kompozycję kwaterową posiadał ogród w Wysokim Stoczku stanowiący centralny punkt kompozycji widokowej dorzecza rzeki Białej. Kwaterowy był także ogród w Hołowiesku rozmierzony jeszcze w 1564 r. przez Piotra Chwalczewskiego. Został on przekomponowany w duchu barokowym dla potrzeb Jana Klemensa Branickiego, władającego starostwem bielskim i stanowić miał bielską rezydencję hetmana. W latach 50-tych, 60-tych i 70-tych prowadzono tu różnorodne prace budowlane wg. Projektów architektów dworskich (m.in. Józefa Sękowskiego). Prace w ogrodzie rozpoczęto w latach 50-tych lub już wcześniej. Obejmowały one m.in. wykopanie sadzawki i kanałów otaczających ozdobne kwatery ogrodowe oraz sadzenie drzew w szpalerach i boskietach. Ich wynikiem było przeobrażenie ozdobno-użytkowego ogrodu włoskiego w bogatą, barokową kompozycję ozdobną o zróżnicowanych wnętrzach i nasadzeniach.

Hołowiesk

Plan założenia w Hołowiesku (Bielsk Podlaski) z 1859 r.

 

Hołowiesk

Hołowiesk (Bielsk Podlaski) - dawna siedziba starostwa bielskiego rozplanowana w 1563 r. z kwaterowym ogrodem przebudowanym przez J. K. Branickiego. Pla gruntów prywatnego folwarku Hołowiesk (1831 r.) - fragmenr wyk. przez Stanisława Bujnickiego, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych w Białymstoku, Oddział w Bielsku Podlaskim - plan bez sygn. Neg. OW PSOZ Białystok nr D 2342

 

Hołowiesk - dwór

Hołowiesk (Bielsk Podlaski) - dwór, elewacja główna i rzut poziomy na nieustniejącym dziś rysunku przechowywanym w BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 187, nr 180, zatytuowanym "Plan et elevation de la Maison a Hołowiesk" - Fotokopia sprzed 1939 r.,
ODZ Warszawa, Teki Glinki 235, fot. 34, Neg. OW PSOZ BIałystok nr D 2517

 

Hołowiesk

Hołowiesk - rozplanowanie założenia według stanu z 1956 r. - szkic wykonany na podstawie wizji terenowej

Hołowiesk

Hołowiesk - stan z 1964 r.
Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964-1966, z. 5, s. 24

Podobnie jak w Hołowiesku kanałami otoczono kwadratowy teren ogrodu ozdobnego w Siemiatyczach (zob. Siemiatycze – ogród pałacowy), gdzie ozdobnym kwaterom górnego poziomu towarzyszyły kwatery użytkowe i ozdobne położone w dolnym ogrodzie oraz rozległe sady, również podzielone na kwatery.

Tarasowymi ogrodami kwaterowymi, ozdobnymi i użytkowymi szczyciła się Jasionówka (zob. Jasionówka), rozbudowana po 1642 r. przez Olbrachta Kurzenieckiego i ozdabiana przez kolejnych właścicieli w II poł. XVII i I poł. XVIII w.

Jednym z piękniejszych ogrodów kwaterowych był ogród w Rudce (zob. Rudka) przebudowany w latach 60-tych XVII w. przez ówczesnego właściciela Zbigniewa Ossolińskiego. Prostokątne kwatery ogrodowe opadały tam w kierunku stawów, pomiędzy którymi biegły drogi stanowiące przedłużenie osi ogrodowych. Po 1763 r. za rządów Aleksandra Ossolińskiego wzbogacono tę kompozycję w liczne elementy ozdobne (m.in. w dekoracyjny parter i boskiety), nie naruszając jednak zasadniczo kwaterowego układu.

Wysoki poziom sztuki ogrodowej prezentowała także Kudrawka (zob. Kudrawka), której obszerne ogrody powstałe w II poł. XVI w. przebudowano i powiększono w II poł. XVIII w. Nad tą siedzibą górowały zabudowania otaczające dziedziniec przed dworem, ulokowane na sztucznie usypanym tarasie. Przylegały do nich tarasowo ukształtowane kwatery ogrodu ozdobnego zakończonego boskietami grabowymi. Obok mieściły się otoczone szpalerami kwatery użytkowe. Całość uzupełniały stawy wykopane przy granicach ogrodów.

Nietypowa i bardzo interesująca kompozycja ogrodowa powstała w Krynkach po 1679 r. (zob. Krynki). Równej wielkości kwatery tarasowego ogrodu ozdobnego umieszczono tam jedna za drugą wzdłuż głównej osi kompozycyjnej ogrodu, która jednak była przede wszystkim osią widokową, gdyż nie podkreślały jej specjalnie ani układ komunikacyjny, ani układ nasadzeń.

Mimo wyraźnego zaakcentowania głównej osi kompozycyjnej kwaterowy pozostawał też ogród w Słójce (zob. Słójka), skomponowany na pocz. XVIII w. po umieszczeniu tu siedziby klucza dóbr królewskich.

Wśród kompozycji mniejszych na uwagę zasługuje ogród w Podbielach (zob. Podbiele), założony jeszcze w wieku XVI, a przekomponowany w XVII lub XVIII stuleciu. Była to kompozycja o kwadratowych kwaterach, których część zajęta była przez sadzawki. W obrębie poszerzonego ogrodu znalazła się też szesnastowieczna cerkiew zajmująca północno-wschodnią kwaterę.

Kwaterowymi ogrodami ozdobnymi były także szachownicowe ogrody Różanegostoku (zob. Różanystok) założone w II poł. XVI w., a przekomponowane ok. poł. XVII stulecia przez Szczęsnego Tyszkiewicza i ponownie przed 1741 r. przez dominikanów.

Piękną szachownicową kompozycją ogrodów wyróżniało się Kalno (zob. Kalno), przebudowane w II poł. XVIII w. Przekształcono tam, prawdopodobnie stary szachownicowy ogród założony w I poł. XVII w. lub jeszcze w wieku XVI i dodano do niego drugi ogród posiadający podobny szachownicowy układ oraz ogród trzeci (zap. warzywny) nie posiadający wyraźnych podziałów przestrzennych. Do ogrodów przylegały stawy rybne i budynki otaczające obszerne dziedzińce, a dodatkową atrakcją kompozycji była kolista sadzawka wykopana pomiędzy dwoma kwaterowymi ogrodami.

Wilkowo

Wilkowo - Rozplanowanie zabudowań, dróg i stawów nad rzeką oraz granice ogrodów,  „Plan części gruntów rozparcelowanego majątku Wilkowo” z 1932 r., kopia z 1943 r., AGAD, Zb. Kart. TKZ 620-17 /sekcja I/, Neg. OWPSOZ Białystok nr D 2612

Skąpe informacje napotykane w źródłach a dotyczące elementów ozdobnych niektórych istniejących już i słabo poznanych ogrodów pozwalają przypuszczać, że przynajmniej część z nich należałoby uznać za kwaterowe kompozycje ozdobne. Takimi jak się wydaje były: ogród w Bajkach Zalesiu (założony w XVIII w.), ogród karmelitów w Bielsku Podlaskim (założony w pocz. XVII w., a przebudowany w II poł. XVIII w.), założony przez J. K. Branickiego ok. 1737 r. ogród w Klementynowie koło Bielska, ogród w Cecelach (powstały w XVIII w.), ogród dominikanów w Choroszczy (skomponowany po 1863 r.), otoczony kanałami osiemnastowieczny ogród w Domanowie, ogród franciszkanów w Drohiczynie (założony ok. 1659 r. i przekomponowany ok. poł. XVIII w.), ogród jezuitów w Drohiczynie (założony po 1654 r. i przekomponowany ok. poł. XVIII w.), ogród sióstr benedyktynek w Drohiczynie (powstały w I poł. XVII w., a przebudowany po 1738 r.), ogród w Jałówce (przebudowany w XVII w.), ogród w Markowie (powstały ok. poł. XVII w.), ogród w Kułygach (z XVII w.), osiemnastowieczny ogród w Jurowcach, ogród w Mieleszkach (z XVIII w.), Osiemnastowieczny ogród w Nowym Dworze, ogród w Peńskich (z XVIII w.), ogród w Wilkowie (także osiemnastowieczny), Ogród w Wólce Wyganowskiej (z tego samego okresu), ogród w Rumejkach (z XVIII w.) i ogród w Usnarzu Górnym (przebudowany w XVII i XVIII w.).

Wilkowo

Wilkowo - Założenie dworsko-ogrodowe na mapie Kwatermistrzostwa - „Topograficznej Karcie Królestwa Polskiego” z 1843 r. Skala 1:126000, Biblioteka Narodowa, sygn. 13997 /kol. VI, sek. VI/, Ng. OWPSOZ nr D 2592

 

Niektóre z wymienionych tu obiektów posiadały wyraźnie podkreśloną główną oś kompozycyjną, toteż nie należy wykluczać, że mogły w rzeczywistości posiadać nie kwaterową, ale wybitnie osiową kompozycję. Niewykluczone także, że część spośród wymienionych obiektów, odznaczających się cechami ozdobnymi należałoby zaliczyć raczej do typu ogrodów włoskich.

Niedostatki bazy źródłowej powodują trudności w klasyfikowaniu dużej grupy nieistniejących już ogrodów barokowych. Zapewne kryją się wśród nich zarówno ogrody użytkowe jak i ozdobne o kwaterowych lub osiowych kompozycjach. Do takich słabo poznanych obiektów należą; Bobra Mała (z XVIII w.), Brzeźnica (z przełomu XVIII/XIX w.), Chodorówka Nowa (z II poł. XVIII w.), Choroszczewo (z XVII w.), Czerlona (z XVIII w.), Dubasiewszczyzna (z XVIII w.), Dubaśno (z XVIII w.), Turośń Dolna (z XVIII w.), Glejsk I (z XVIII w.), Gładowszczyzna (z XVIII w.), Gobiaty I (z XVIII w.), Hołówki I (z XVIII w.), Horczaki I (z XVIII w.), Janów (z XVII w.), Klateczka (z XVIII w.), Klimówka (powstała w XVII w., a przebudowana w XVIII w.), Knorydy Średnie (z II poł. XVII w.), Końcowizna (powstała w XVII, a przebudowana w XVIII w.), Kośna (z XVIII w.), Kumiała (z II poł. XVIII w.), Kuplisk (z XVIII w.), Leniewo (przebudowane w I poł. XVIII w.), Milewszczyzna (z XVIII w.), Nowodworce (z XVIII w.), Nowowola (z II poł. XVIII w.), Ostrówek (założony po 1650 r.), Podostrówek (z XVIII w.), Rafałówka (założona w XVII w., a przebudowana w XVIII w.), Rogacze (z XVIII w.), Sady (z pocz. XVII w.), Sieniewice (z XVII w.), Suchodolina (z II poł. XVIII w.), Śledzianowo (z XVIII w.), Zagórki (z XVII w.), Zalesiany (z XVII w.), Zubowszczyzna II (z XVIII w.) oraz Żywkowo I (z XVII w.).

Ogrody osiowe

Osiowość była jedną z głównych cech stylu barokowego, toteż praktycznie w każdym z ogrodów tego okresu można wyodrębnić jedną lub kilka osi, przy czym niektóre z nich były dłuższe od innych i w szczególny sposób akcentowane.

 

Sutno stary plan

Sutno - ogród dworski, Szkic z planu pomiarowego majątku, wyk. 1925, AP Białystok, OUZB 227. Neg. OW PSOZ Białystok mr D 2464

Wśród opisywanych wcześniej założeń kwaterowych były też kompozycje o bardzo silnie zaakcentowanej jednej osi głównej, posiadającej przeważnie przedłużenie poza siedzibę w postaci drogi lub alei dojazdowej czy spacerowej lub w postaci prospektu widokowego. Do takich należały: ogrody w Białymstoku, Krynkach, Korycinie, Lewickich, Knyszynie, Jasionówce Rudce, Stożnowie, Markowie Wielkim, Tołoczkach Małych, Tryczówce, Zajączkach, Żuchowie, Bogdańcu, Buzunach, Bystrem, Hornostajach, Górce, Dołubowie, Siemiatyczach i Hołowiesku. Z ciekawą kompozycją osiową mamy do czynienia w Sutnie, którego kwaterowy ogród założono w I poł. XVII w., gdy wchodziło ono w skład dóbr niemirowskich. Długa główna oś kompozycji łączyła tam aleję dojazdową, dziedziniec, dwór stojący na koronie wysokiej nadrzecznej i położone w dolinie zakole odnogi Bugu, pełniące rolę zbliżoną do dużego kanału ogrodowego. Dalki widok z dworu obejmował nie tylko odnogę rzeki, ale też główne koryto i przeciwległe brzegi doliny. Nietypowo usytuowano względem głównej osi ogrody położone obok dziedzińca i alei dojazdowej. Może to oznaczać, że długa główna oś tej kompozycji powstała później niż ogród, obok ukształtowanego już układu kwaterowego.

Sutno

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Sutnie - stan z 1979 r.
Plan wykonany dla potrzeb Dokumentacji ewidencjyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Sutnie z 1979 r.

 

 

Sutno-zdjęcie

Sutno - ogród dworski. Zabudowania gospodarcze na tle ogrodu. Rysunek z 1911 r. [w:] Wieś Ilustrowana 1911, r. IV s. 9.
Neg. OW PSOZ Białystok nr D 2654

W innych założeniach oprócz osi głównej silnie akcentowane były także niektóre osie boczne, prostopadłe lub równoległe do niej. Przykładów dostarczają tu m.in. osiemnastowieczne Krynki oraz Rudka, Boćki, Waliły, Pietkowo, Siemiatycze, Bystre czy Białystok.

Wszystkie te ogrody charakteryzowały się mimo wyraźnej osiowości podobnym podziałem terenu na równorzędnej wielkości kwadratowe lub prostokątne kwatery.

Układ ten ulega zmianie w ogrodach, które tu umownie nazywamy osiowymi, gdzie jednej czy dwu lub najwyżej trzem osiom całkowicie podporządkowano wszystkie lub większość podziałów przestrzennych ogrodu.

W takich założeniach mamy do czynienia z kwaterami nierównej wielkości i różnych kształtów (np. w kształcie trapezu lub trójkąta). W centralnych partiach ogrodu, sąsiadujących z głównymi osiami kompozycji część kwater ulega wydłużeniu lub likwidacji (rys. nr 18 F). Partie te bywają też niekiedy w ogóle pozbawione kwater, które zostały tam zastąpione wydłużonymi parterami lub kanałami (rys. nr 18 E). Boczne części takiego ogrodu zachowywały zazwyczaj kwaterowy podział, ale także i tam spotykamy kwatery różnego kształtu i wielkości, a forma tych kwater uzależniona była od ich związku z centralnymi wewnętrznymi osiami ogrodowymi.

W ogrodach osiowych dominowały na ogół funkcje ozdobne, chociaż boczne i dalsze części ogrodu mogły być wykorzystywane pod uprawy użytkowe (jak było m.in. w Sokółce – zob. Sokółka, Strabli – zob. Strabla) i Mostowlanach – zob. Mostowlany). Przykład kompozycji osiowej o przewadze funkcji użytkowych odnajdujemy w Trzyrzeczu (zob. Trzyrzecze), gdzie większość trapezowatego ogrodu zamkniętego od północy dwoma stawami zajmowały sady i warzywniki.

 

Bartolomici

Ogród Bartolomitów przy probostwie kościoła farnego. Brama przed plebanią - rzut i elewacja.

Projekt wyk. Ok. poł. XVIII w. - „La Porte devant la Prevot”, BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego nr 187, nr 137.

Neg. OWPSOZ Białystok nr D 2727

Bartolomici

Ogród Bartolomitów, Brama wg projektu rekonstrukcji z 1936 r. Rys. inż. Arch. Józef Seredyński. Fotografia z 1937 r.,

ODZ Warszawa, Teki Glinki 136, fot. 114 i 114a, Fotokopia, neg. OWPSOZ Białystok nr D 2555

Trapezowaty ogród, którego część centralną zamykał staw założono też w Mostowlanach. Jak się wydaje, udział wnętrz ozdobnych sąsiadujących z dworem i z główną osią kompozycji był tam znacznie większy niż w Trzyrzeczu, a cały układ bardziej skomplikowany i urozmaicony przez wykorzystanie skarpy starorzecza, na której ulokowano część zabudowań i część wnętrz ogrodowych.

Do piękniejszych kompozycji osiowych należały ogród w Strabli (zob. Strabla) i ogród księży misjonarzy w Siemiatyczach (zob. Siemiatycze – ogród klasztorny).

Do cech charakterystycznych ogrodu strabelskiego, przebudowanego po 1777 r., a zakomponowanego przez dziedzica tych dóbr Michała Hieronima Starzeńskiego, należało podkreślenie głównej osi przez wydłużone partery, długi kanał ciągnący się do rzeki oraz aleje biegnące wzdłuż kanału. Oprócz tego na osi tej znajdowały się dwór, dziedziniec, brama wjazdowa i reprezentacyjna aleja. Kwatery położone pomiędzy kanałem a jedną z dróg ogrodowych wyprowadzonych na jego zakończenie posiadały tam wydłużone, trójkątne i trapezowate kształty. Kwatery innych partii ogrodu miały kształty kwadratowe, prostokątne lub zbliżone do prostokąta.

Pod wieloma względami wyjątkowa była kompozycja ogrodów klasztornych księży misjonarzy w Siemiatyczach, powstała w latach 1720-1743. Całość założenia podporządkowano tam trzem równoległym do siebie osiom kompozycyjnym, na których umieszczono kościół, budynek klasztorny wraz z sąsiadującymi z nim ogrodami oraz ratusz i obszerny ogród zwany – ze względu na pełnienie funkcji użytkowych – włoskim. Ów ogród włoski posiadał jednak bardzo ozdobną, tarasową i wybitnie osiową kompozycję, a jednym z najbardziej znanych i podziwianych jego elementów było niespotykanej skali ozdobne, murowane ogrodzenie o pięknej barokowej formie. Podobne otaczało też pozostałe części założenia.

Mury ogrodzeń obniżały się od strony rzeki stając się raczej murami oporowymi, co pozwalało na otwarcie widoków z budynków i ogrodów górnych na ogród dolny z licznymi stawami i sadzawkami (o kształtach podporządkowanych osiowej kompozycji całości) oraz na rzekę i położone po przeciwnej stronie rzeki wzgórze, gdzie na cmentarzu grzebalnym stał obelisk z krzyżem.

Ciekawym przykładem niewielkiego ogrodu osiowego był ogród sióstr szarytek w Białymstoku (zob. Białystok – Ogród Sióstr Szarytek), powstały pomiędzy 1768 a 1800 r. Skomponowano go w oparciu o motyw krzyża łacińskiego, któremu podporządkowano główne osi komunikacyjne oraz elementy wodne.

Kompozycję tego ogrodu starali się odwzorować bernardyni tykocińscy, jednak pierwotna koncepcja po przystosowaniu jej do miejscowych warunków uległa tak dużym modyfikacjom, że w efekcie ogród tykociński posiadał układ bardziej kwaterowy niż osiowy (zob. Tykocin).

 

Knyszyn - ogród plebanki

Knyszyn - ogród plebański, Neg. OW PSOZ Białystok nr D 2492

Jeszcze inny rodzaj kompozycji osiowej reprezentuje ogród w Sokółce (zob. Sokółka), założony na polecenie Antoniego Tyzenhauza w latach 80-tych XVIII w.

Układ przestrzenny tego ogrodu przypomina założenia kwaterowe, bowiem skomponowano tam na kilku poziomach rzędy prostokątnych kwater rozmieszczonych symetrycznie po bokach głównej osi podkreślonej drogą ogrodową. O tym, że mamy tu jednak do czynienia z ogrodem osiowym świadczą niesymetryczna sytuacja półkolistego parteru (umieszczonego przy dworze na osi głównej) oraz różne wielkości kwater zajętych przez niższe i wyższe boskiety oraz sady.

Układ osiowy, wieloosiowy i kwaterowy zostały umiejętnie połączone w ogrodach Hieronimowa (zob. Hieronimowo), założonych przy nowej rezydencji Hieronima Radziwiłła w latach 80-tych XVIII w.

Ze względu na zbieżność osi kilku alei dojazdowych obiekt ten należałoby określić jako stadium przejściowe pomiędzy założeniami osiowymi a wieloosiowymi kompozycjami klasycystycznymi. Niemniej zarówno sytuacja dworu i dziedzińca reprezentacyjnego jak i kompozycja ogrodu ozdobnego podporządkowane były w Hieronimoweie jednej głównej osi. Wnętrza ozdobne opadały tam tarasami do stawu, a cała środkowa część ogrodu pozostawała otwarta i nie dzieliły jej żadne nasadzenia. Boskiety, szpalery i aleje zajmowały boczne partie ogrodu ozdobnego zamykając z dwóch stron otwarte wnętrza środkowe wyposażone, jak się wydaje, w partery i gazony.

O występowaniu kompozycji charakterystycznej dla ogrodów osiowych można też mówić w Choroszczy, zwłaszcza w odniesieniu do wcześniejszych faz rozwoju tego obiektu, kiedy układ wieloosiowy był jeszcze mniej rozwinięty. Długa oś główna zaakcentowana tam była aleją dojazdową, bramą, dziedzińcem reprezentacyjnym, mostem, wyspą z pałacykiem, półkoliście zakończonymi parterami, jednym z ramion długiego krzyżowego kanału oraz prospektem widokowym zakończonym wzgórzem i pawilonem. Najważniejsza z bocznych osi kompozycji biegła wzdłuż poprzecznego ramienia krzyżowego kanału.

Niektóre rozwiązania choroskie zastosowano również w klasycystycznym Nurcu, także posiadającym osiową kompozycję części centralnej (zob. Nurzec). Wzdłuż głównej osi biegła tam aleja dojazdowa prowadząca po grobli między stawami. Dalej znajdowały się na tej osi dziedziniec, dwór z oranżerią, półkoliście zakończony salon ogrodowy, aleja lipowa, kanał w kształcie litery T (zwany krzyżowym) oraz droga i aleja biegnąca przez zadrzewione partie ogrodu.

Podobnych ogrodów osiowych było zapewne więcej, jednak szczupłość przekazów historycznych, zniszczenie wielu barokowych kompozycji jak również dokonywane w wiekach XIX i XX przebudowy uniemożliwiają poznanie większej liczby obiektów tego typu.

Wieloosiowe kompozycje klasycystyczne

Wieloosiowe kompozycje rezydencji i ich ogrodów powstawały pod wpływem „wielkiego stylu” francuskiego i stanowiły kontynuację barokowej myśli kompozycyjnej. Wykorzystano w nich wszystkie możliwości geometrycznego komponowania przestrzeni i doprowadzono je do takiej perfekcji, że dalszy rozwój regularnego stylu wydawał się już niemożliwy, gdyż trudno byłoby wymyśleć rozwiązanie nie będące powtórzeniami lub modyfikacjami tego, co już istniało w innych obiektach. W późnych ogrodach klasycystycznych dawało się nawet zauważyć ograniczenie ilości elementów architektonicznych i rzeźbiarskich. Były tom pierwsze oznaki odwrotu od przeładowanej dekoracjami formy barokowej. Jednocześnie zaszły zmiany w architekturze. Rozpowszechnił się nawiązujący do budowli antycznych styl klasyczny, charakteryzujący się większą prostotą formy. Zaczęły powstawać klasycystyczne dwory, pawilony, altany ogrodowe. Jednocześnie pojawiły się w ogrodach budowle będące reminiscencją motywów chińskich propagowanych przez twórców nowego stylu angielskiego. Popularne stały się zwłaszcza altany chińskie (wzniesione m.in. w ogrodach w Białymstoku i Choroszczy).

„Wielki styl” (rys. nr 19 A i B) potrzebował dużo przestrzeni i nie liczył się z kosztami zakładania ogrodu, toteż wieloosiowe kompozycje powstawały gównie przy rezydencjach magnackich, siedzibach bogatych dworzan i zamożniejszej szachty. Bardzo często sprzężone były z innymi obiektami. W pozostałych siedzibach szlacheckich, w ogrodach plebańskich i klasztornych podejmowano, i to raczej rzadko, tylko ograniczone próby komponowania układów wieloosiowych. Wyrazem takich prób mogło być dzielenie kwater ogrodowych drogami biegnącymi po przekątnych, a skrzyżowanymi pośrodku kwatery (jak w ogrodzie plebańskim w Knyszynie), zbieżne prowadzenie dróg i alei dojazdowych (np. w folwarku w Sidrze – zob. Sidra PGR) lub wprowadzanie promienistych układów drożnych obok siedzib (np. w Łukawicy - zob. Łukawica).

Zanim rozwój ogrodów wieloosiowych osiągnął swoje apogeum powstawały kompozycje o charakterze mieszanym. Czasem dodawano tylko do ukształtowanego już i tylko nieznacznie zmodyfikowanego ogrodu kwaterowego nowe osie widokowe i komunikacyjne, łączące ogród z innymi obiektami, jak to miało miejsce w Boćkach (zob. Boćki). Czasem ogród powiększano o nowe części (Krynki, Klukowicze, Siderka, Ostrożany), przy czym stopień ingerencji w układ części starych mógł być bardzo różny.

Krynki

Krynki na mapie ekonomii grodzieńskiej z lat 1793-1795, AGAD, Zbiór Kartograficzny, AK 66-3

Do form przejściowych należałoby zaliczyć rozbudowany w II poł. XVIII w. przez A. Tyzenhauza ogród w Krynkach (zob. Krynki), ogród w Klukowiczach znacznie powiększony w XVIII w. (zob. Klukowicze), a także przekomponowany oraz rozbudowany w II poł. XVIII w. przez Kuczyńskich ogród w Pietkowie (zob. Pietkowo). Wszystkie te obiekty posiadały po kilka części funkcjonalnych (ozdobnych i użytkowych) i kilka ważniejszych osi kompozycyjnych podkreślonych drogami, alejami, widokami lub w inny sposób (budynkami, kanałami, stawami lub sadzawkami). Oś, na której stał dwór nie musiała być wcale osią najdłuższą ani najmocniej akcentowaną. Osie te biegły zarówno przez ogrody i dziedzińce, jak i po ich granicach, oddzielając poszczególne części funkcjonalne założenia. Najważniejszą cechą charakterystyczną tych kompozycji było to, że ich osie przecinały się po kątami prostymi, a nie – jak w innych ogrodach wieloosiowych – pod różnymi kątami.

Poza tym obowiązywały tam podobne reguły kompozycyjne co w innych ogrodach barokowych – kontrastowanie i różnicowanie nasadzeń części ozdobnej i kwater użytkowych, wyprowadzanie perspektyw poza ogród, zamykanie niektórych osi budynkami ogrodowymi lub akcentami rzeźbiarskimi oraz szerokie wykorzystywanie elementów wodnych i architektonicznych.

Niewykluczone, że podobną kompozycję posiadał sprzężony z promienistym układem dróg ogrodowych ogród w Jeżewie (zob. Jeżewo), założony w latach 30-tych i 40-tych XVIII w. przy pałacu Marcina Kuczyńskiego. Zniszczenie tej kompozycji ok. 1863 r. raz na zawsze przekreśliło możliwości jej poznania.

Niewiele więcej można powiedzieć o klasycystycznej kompozycji Zabłocia, przebudowanego w e. XIX w duchu krajobrazowym (zob. Zabłocie). Długą oś główną podkreślały tam drogi, aleje i jedno z ramion dużego kanału otaczającego z dwóch stron ozdobną część ogrodu. Jedną z osi poprzecznych poprowadzono wzdłuż innej części kanału i dodatkowo zaakcentowano aleją lipową. Inne osie biegły przez ogród ozdobny i leśną część założenia pełniącą zapewne z tym czasie funkcje zwierzyńca. Kształt terenu części ozdobnej zdaje się wskazywać na to, że osie te – przynajmniej w tej części układu – przecinały się pod różnymi kątami.

Jednym z najbardziej znanych ogrodów wieloosiowych Białostocczyzny jest ogród choroski (zob. Choroszcz). Oprócz mocno zaakcentowanej osi głównej i równie mocno podkreślonej osi poprzecznej biegnącej wzdłuż prostopadłego do osi głównej ramienia kanału, ogród ten posiadał wiele innych osi kompozycyjnych, wybiegających na zakończenie kanału i parterów, na narożniki kompozycji, sadzawki i budowle ogrodowe. Ponieważ Choroszcz służyła w dużej mierze za dwór myśliwski, znaczne partie ogrodu były tam zadrzewione, pełniły początkowo rolę zwierzyńca i służyły do polowań. Temu celowi służyły także istniejące tam osie i prospekty widokowe pozagradzane bramkami i barierkami ułatwiającymi złożenie się do strzału. Mimo to ogród otrzymał bogaty wystrój architektoniczny i rzeźbiarski, przy czym stale był on wzbogacany o nowe elementy ozdobne. W II poł. XVIII w. był to już prawie w całości ogród ozdobny, o symbolicznych tylko funkcjach myśliwskich. Ogrodowi temu towarzyszyło kilka ogrodów użytkowych. Te z nich, które sąsiadowały bezpośrednio z wnętrzami ozdobnymi lub z dziedzińcem paradnym, wyposażone zostały w trejaże, altany, bramy, wazy, kolumny, ogrodzenia, szpalery i żywopłoty. Pozostałe były uboższe, posiadały układ kwaterowy i uprawiano w nich głównie warzywa.

Podobnego typu kompozycja wieloosiowa powstała w II poł. XVIII w. za rządów Michała Ronikera w Nurcu (zob. Nurzec). Jak już wspomniano, istniała tam analogiczna do Choroszczy kompozycja głównej osi kompozycji. Inne osie biegły pod różnymi kątami przez północną – zadrzewioną część założenia i przez boczne części ogrodu. Niektóre z tych osi powiązane były ze stawami i sadzawkami wykopanymi nad rzeką i strumieniem. Jednym z ważnych punktów widokowych tej kompozycji był sztucznie usypany wzgórek z altaną usytuowany nad kanałem.

 

Pawłowicze

Kolejnym przykładem kompozycji wieloosiowej były Pawłowicze, gdzie w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia przebudowano stary dwór na klasycystyczny pałac i w tym samym duchu przekomponowano ogrody (zob. Pawłowicze). Również i tutaj wyraźnie wyróżnia się główna oś kompozycji biegnąca wzdłuż alei dojazdowej, przez dwa dziedzińce, pałac i ogród ozdobny, który można by podzielić na część prostokątną i trapezowatą. Osie poprzeczne ogrodu ozdobnego poprowadzono prostopadle do osi głównej. Zbieżnie do nich przebiegały natomiast osie ogrodów użytkowych, opadających w kierunku rzeki, a założonych w miejscu wcześniejszego zwierzyńca. Ulokowane na wzniesieniu budynki i dziedzińce oraz ogród ozdobny ogrodzone były murem, pond którym wznosiły się ustawione na dwóch wzgórzach altany (czy też pawilony), z których można było oglądać okolicę. Brak ogrodzenia pomiędzy ogrodem ozdobnym a użytkowym umożliwiał też powiązanie widokowe budynków i ogrodów z doliną rzeki. Służyła temu m.in. specjalnie uformowana obok jednej z oficyn platforma widokowa.

Na tle innych ogrodów osiemnastowiecznych omawianego terenu wyróżniała się kompozycja Śliwna (której krótką charakterystykę przedstawiono w rozdziale poświęconym obiektom wzorcowym).

Kolejnym ogrodem wieloosiowym o znacznym udziale elementów wodnych był ogród w Kalnicy skomponowany w II poł. XVIII w., prawdopodobnie za rządów rodziny Węgierskich (zob. Kalnica). Jest to kompozycja wyjątkowa w tej grupie, ze względu na to, że powstała przy dość skromnej siedzibie szlacheckiej. Z tego względu ogród ten nigdy nie odznaczał się zbyt bogatym wystrojem. Istniał tam trójkątny dziedziniec położony przed dworem, na osi drogi dojazdowej. Za dworem, na kilku poziomach rozmieszczono dużą ilość sadzawek i stawów. Biegły między nimi drogi i aleje połączone z innymi poprowadzonymi wzdłuż granic ogrodu. Wnętrze bezpośrednio sąsiadujące z dworem zajmował parter wodny.

Lustra wodne odgrywały też dużą rolę w kompozycji Siderki przebudowanej w końcu XVIII w. dla potrzeb Szymona Zawistowskiego (zob. Siderka). Główna oś kompozycji biegła tam po przekątnej dużego stawu, a następnie przez dziedziniec i ogród ozdobny. Przed wjazdem na dziedziniec zbiegały się z tą osią aleje dojazdowe poprowadzone po groblach między stawami. Innym osiom kompozycji podporządkowano ogrody użytkowe i drugi dziedziniec gospodarczy. Ogrody i zabudowania powiązane były tam widokowo z dolinami rzeki i strumienia oraz z młynem i karczmą, a także z cerkwią, zastąpioną w 1825 r. piękną empirową świątynią (obecnie kościołem).

Podobny związek ogrodów z empirowym kościołem stojącym za dużym stawem można obserwować w Sokółce, gdzie wprowadzono też wieloosiowy układ dróg w sąsiedztwie założenia.

Tylko w ogólnym zarysie udało się poznać wieloosiową kompozycję ogrodów w Ostrożanach, należących do Ciecierskich. Przebudowę siedziby ostrożańskiej rozpoczęto w latach 20-tych XVIII w. i kontynuowano jeszcze w latach 20-tych XIX w. (zob. Ostrożany). Współistniały tam dwa nakładające się na siebie układy przestrzenne: kwaterowy (związany ze starszym dworem) i wieloosiowy. Osie dróg i alei oraz osie widokowe biegły w różnych kierunkach, a integralnymi składnikami całej tej kompozycji były stawy ogrodowe i rybne. Między stawami biegła też główna droga dojazdowa od strony kościoła i wsi.

Przykładem kompozycji wieloosiowej o przewadze funkcji Użytkowych może być Stelmachowo, przebudowane w latach 60-tych XVIII w. za rządów Jana Klemensa Branickiego (zob. Stelmachowo). Do ogrodów prowadziły tam dwie zbiegające się przy dziedzińcu aleje, a kilka innych dróg i alei oddzielało od siebie poszczególne ogrody (niektóre kwaterowe), posiadające własne osie kompozycyjne.

Proces rozwoju klasycystycznych kompozycji najlepiej możemy obserwować na przykładzie Białegostoku (zob. Białystok – park pałacowy, zob. Białystok – Park Planty, zob. Białystok – park Stary, zob. Białystok – Park Zwierzyniecki, zob. Białystok – Kompozycja w dolinie rzeki Białej) i Siemiatycz (zob. Siemiatycze – ogród pałacowy). Obejmuje on tu nie tylko same rezydencje, ale także ich otoczenie. W wypadku Siemiatycz – układ urbanistyczny i satelitarne ogrody folwarczne w Anusinie i Annopolu założone w latach 70-tych XVIII w. W Białymstoku szereg ogrodów i budowli satelitarnych, miasto i duże przestrzenie naturalnego krajobrazu, składające się na rozległą kompozycję dorzecza rzeki Białej.

Tak w Białymstoku jak i w Siemiatyczach w obrębie głównego ogrodu ozdobnego przeważały układy kwaterowe wzbogacone o różnego typu kompozycje osiowe. Z układami wieloosiowymi mamy tam do czynienia w innych częściach założenia lub poza terenem rezydencji. W Białymstoku wieloosiowość dotyczyła głównie zwierzyńców Lasu Zwierzynieckiego, dróg i alei dojazdowych oraz powiązań komunikacyjnych i widokowych z ważniejszymi ogniwami kompozycji dorzecza Białej. W Siemiatyczach klasycystyczna kompozycja obejmowała obiekty satelitarne i sąsiadujące z rezydencją miasto.

Wielkie, sztuczne i niesamowicie drogie ogrody magnackie, służące głównie reprezentacji i często zbyt duże nawet na potrzeby bardzo licznego dworu zaczęły podupadać już w końcu XVIII w. Wraz z nadejściem epoki oświecenia ogrody te coraz częściej stawały się obiektem krytyki zarzucającej im nie tylko przeciwną naturze sztuczność, ale też wielkie marnotrawstwo łożonych na ich utrzymanie funduszy. W istocie nawet bardzo możne rodziny miewały trudności z utrzymaniem swoich rezydencji w należytym stanie, a trudności te stale pogłębiał wystawny tryb życia magnaterii, nie idący w parze z umiejętnością zarządzania dobrami, co prowadziło do zaciągania licznych długów i zacofania gospodarczego.

Doskonale ilustruje tę sytuację opinia Hipolita Kownackiego z 1798 r., dotycząca księżny Anny Jabłonowskiej, pani na Siemiatyczach, autorki prac „Porządek robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wypisany i na miesiące podzielony”, „Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców” i innych – kobiety uważanej powszechnie za jedną z bardziej światłych postaci swojej epoki. „Przed kilku laty byłem ja już w tem miejscu i nieumyślnie zboczyłem powracając z Karolina w roku 1795 lecz za pierwszym rzutem oka i teraz przekonałem się, iż ta pani z innych miar oświecona i uczona w ekonomice jest nie tylko szarlatanką, imponującą publiczności ekscerptami z ksiąg i obserwacji ze słuchu i potocznych dyskursów pobieranymi, do których własne gospodarstwo wcale się nie stosuje i owszem, wielki nieład w ogóle interesów, długów po uszy. Procesów dosyć, w domu nierząd i powszechne nieukontentowanie domowników i uciążliwość poddaństwa”.

Ogólna sytuacja polityczna i ekonomiczna kraju również nie sprzyjała rozwojowi wielkich kompozycji klasycystycznych. Niewiele było osób, które mogłyby i chciały je zakładać, tym bardziej, że zniechęcały do tego kłopoty z utrzymaniem starych. Miewała je nawet wdowa po hetmanie Janie Klemensie – Izabela Branicka, będąca jedną z najbogatszych w okolicy posesorek. W źródłach dotyczących okresu jej rządów napotykamy m.in. wzmianki mówiące o konieczności naprawy rozmaitych elementów wyposażenia ogrodów białostockich oraz o szkodach powstałych podczas przemarszu wojsk rosyjskich w 1792 r., a także o sukcesywnym usuwaniu zwierzyny ze zwierzyńców.

Mimo tych trudności Izabela prowadziła szereg prac zmierzających do rozbudowy kompozycji. Starała się m.in. założyć za zwierzyńcem nowy ogród na Piaskach.

Wśród właścicieli innych okolicznych dóbr Izabela zajmowała jednak pozycję dość wyjątkową, toteż inne duże barokowe rezydencje dotrwały do XIX w. w stanie dużo gorszym niż białostockie. Z rozmachem zaprojektowana kompozycja boćkowska nie została do końca XVIII w, zakończona. Zadłużoną rezydencję siemiatycką przejął w 1800 r. bank holenderski, a w roku 1801 została ona wystawiona na licytację. Siedziba knyszyńska, zniszczona w 1764 r. przez pożar, nigdy już nie odzyskała wcześniejszej świetności. Po śmierci Izabeli Branickiej w 1808 r. nastąpił upadek rezydencji białostockiej. Podział masy spadkowej po Izabeli dokonany w 1809 r. zapoczątkował również upadek Choroszczy.

Tak więc już w końcu XVIII w. trudno było znaleźć sponsorów wielkiego klasycystycznego stylu ogrodowego, tym bardziej, że w powszechnych poglądach na sztukę ogrodową wyraźnie zarysował się już przełom dokonujący się pod wpływem nowej mody na parki angielskie.

Czytaj też:

Ogrody XIX i XX w. - tło historyczne

Ogrody XIX i XX w. - ogrody kwaterowe XIX i XX w.

Ogrody XIX i XX w. - kompozycje swobodne

Ogrody XIX i XX w. - historyzm i ogrody eklektyczne

Ogrody XIX i XX w. - style i kierunki XX w.

 

A także:

Objaśnienia terminów

Klasyfikacja i typologia kompozycji ogrodowych 

 

 

Słowa klucze: ogrody barokoweKategoria:inne