Sokółka

Ogród pałacowy – osiowy, barokowy, skomponowany na kilku tarasach, powstały w latach 80. XVIII w. na miejscu wcześniejszego folwarku, wydatnie przekształcony w II połowie XIX w.

Dawna nazwa: Sobaczyńce

Gmina: Sokółka

Położenie obiektu: dawniej około 3 km na południowy-wschód od ówczesnej Sokółki, na wzgórzu sąsiadującym od północnego-wschodu z rozlewiskami strumieni wypływających ze źródeł Sokołdy, obecnie w obrębie miasta Sokółka - w sąsiedztwie ul. Kryńskiej

Plan terenu założenia pałacowo-ogrodowego w Sokółce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Folwark znajdujący się pierwotnie w miejscu późniejszej kompozycji barokowej powstał prawdopodobnie w XVI w. i nosił wówczas nazwę Sobaczyńce. Od 1524 r. ziemie te wchodziły w skład dóbr królewskich i według tradycji folwark otrzymał nazwę wywodzącą się z obowiązku trzymania psów na polowania dworu (podobnie jak dwór w Sokółce miał obowiązek hodowania sokołów na te polowania).

W XVII w. Sobaczyńce należące wówczas do leśnictwa sokólskiego oddawane były w dzierżawę, m.in. Andrzejowi Chrapowickiemu (wzm. w 1657 r.). Za króla Augusta II folwark odebrano dzierżawcom i włączono do królewskiej ekonomii grodzieńskiej. Do tego czasu musiał on już posiadać ukształtowany układ przestrzenny, który jednak później uległ tak gruntownej przebudowie, że obecnie nie sposób odtworzyć jego wyglądu. Mimo bowiem, że zachowało się sporo wzmianek historycznych o tym folwarku, żadna nie dotyczy jego wyglądu.

Przebudowa folwarku związana była z działalnością w ekonomii grodzieńskiej podskarbiego litewskiego Antoniego Tyzenhauza. Podczas prowadzonej przez niego reorganizacji dóbr królewskich powstały nowe jednostki administracyjne – klucze i gubernie. Siedzibę guberni sokólskiej, jednej z sześciu w ekonomii grodzieńskiej, umieszczono wówczas na terenie folwarku Sobaczyńce.

Na zlecenie Tyzenhauza opracowany został około roku 1780 kompleksowy projekt tej siedziby, mające składać się ze znacznej liczby zabudowań i kilku dziedzińców powiązanych z ogrodami. Ogrody miały się mieścić na kilku poziomach i mieć wyraźnie zaakcentowaną główną oś kompozycji.

Projekt rozplanowania załozenia pałącowo-ogrodowego w Sokółce z około 1780 r.
- "Planta Zabudowania Guberni JK..M Sokolskiey"
BUW, Gabinet Rycin, Zbiory Króla Poniatowskiego 188, nr 13

Liczne projekty modernizacji lub przebudowy miast i siedzib dworskich bądź folwarcznych, jakie były inicjowane przez Tyzenhauza, nie zawsze dostosowane były w pełni do miejscowych warunków lub potrzeb. Czasem miały zbyt rozbudowany program architektoniczny, a czasem okazywały się chybione w realizacji. Z tych względów były też czasem odrzucane przez władze miejskie lub zmieniane. Z podobnych przyczyn nie zrealizowano w pełni projektów guberni sokólskiej, jakie powstały w latach 80. XVIII w., a zrealizowano jedynie wybrane fragmenty tyzenhauzowskiego projektu.

Przed 1784 r. wzniesiono murowane, kryte czerwoną dachówką zabudowania guberni. Zajmowały one północno-zachodnią część założenia, a przy nich założono długi, prostokątny ogród zajmujący około 12-13 ha, z osią główną skierowaną na pałac. Po obu stronach tej osi mieściły się prostokątne kwatery, leżące na kilku tarasach i pooddzielane od siebie drogami. Przed samym pałacem usytuowany był półkoliście zakończony parter. Rytm kwater wskazywałby na to, że połowa ogrodu miała charakter wyłącznie ozdobny, a pozostałą część zajmowały sady. Przy drogach ogrodowych i przy granicach kwater posadzono aleje i szpalery lip, grabów, wiązów i jesionów. Sąsiadujące z sadem kwatery ogrodu ozdobnego zajęły boskiety, które zamykały niższe, wypełnione parterami części ogrodu. Od południowego-zachodu ogród ten graniczył z pasem terenu, który, jak się wydaje, był zajęty pod warzywnik.

Przed frontem pałacu, po przeciwnej stronie niż ogród znajdował się dziedziniec, do którego wiodła droga z miasta, rozwidlająca się przed siedzibą guberni na dwa odrębne dojazdy. Z północno-wschodniego narożnika dziedzińca wybiegała inna droga, obsadzona aleją lipową, biegnąca po granicy założenia i prowadząca do Krynek.

Jak widać, za czasów Tyzenhauza dawny folwark całkowicie zmienił charakter i powstała tu okazała pałacowa rezydencja z rozbudowanymi, barokowymi ogrodami ozdobnymi, której wszystkie części zajmowały obszar około 16 ha.

Po 1785 r. siedzibę guberni sokólskiej ponownie przejęło leśnictwo sokólskie ekonomii grodzieńskiej, a po 1795 r. Prusacy umieścili tu prawdopodobnie również siedzibę leśnictwa lub zarządu dóbr państwowych.

Rozplanowanie założenia w Sokółce pkoło 1864 r. - "Podrobnyj płan kazennago imienia Sokołki' z 1864 r.
AP Białystok, GKL 256
Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2451

W latach 60. XIX w. majątek podzielono. Uroczysko Sobaczyńce o powierzchni 14 dziesięcin (około 15,4 ha) przekazano parafii rzymsko-katolickiej w Sokółce, a drugie uroczysko o powierzchni 64 dziesięcin (około 170,4 ha) przekazano parafii prawosławnej w Sokółce. Sam zaś teren założenia przejęło w 1868 r. wojsko carskie. Jak na to wskazuje plan wykonany w 1864 r., do tego czasu kompozycja założonych w XVIII wieku ogrodów nie ulega zasadniczej zmianie. Dopiero wprowadzenie koszar spowodowało duże zmiany w wyglądzie ogrodów. Wzniesiono bowiem liczne budynki koszarowe na terenie ogrodu warzywnego, przy dziedzińcu, w rejonie rozwidlenia dróg z miasta, a nawet w ogrodzie ozdobnym. Przy budynkach koszarowych urządzono place ćwiczebne i apelowe niszcząc kompozycję kwater położonych po południowo-zachodniej stronie głównej osi kompozycji barokowego założenia. Koszary ogrodzono oraz posadzono wokół nich brzozy i topole. Przy dziedzińcu od strony miasta wzniesiono ponadto cerkiew, która stała jeszcze w 1920 r.

Po opuszczeniu koszar przez wojsko carskie w 1914 r. w Sokółce stacjonowały oddziały niemieckie, a w okresie międzywojennym siedzibę tę użytkowało wojsko polskie – jako koszary im. Gen. Dąbrowskiego. Osiemnastowieczną siedzibę guberni sokólskiej sukcesywnie likwidowano.

Plan rekonstrukcji założenia w Sokółce według stanu z 1780 r.
Politechnika Warszawska, Archiwum Architektury Krajobrazu
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2692

Po II wojnie światowej obiekt przejęły władze miasta, po czym kolejno wprowadzano tu coraz to nowych użytkowników. Wzniesione tu zostały budynki Zespołu Szkół Budowlanych oraz bloki i domy mieszkalne. W czterech zachowanych budynkach koszarowych umieszczono Rejonowy Ośrodek Zdrowia, Pogotowie Ratunkowe i Szpital Miejski. Północną część ogrodu początkowo wykorzystywano jako park miejski, do czasu wybudowania tu szkoły podstawowej i przedszkola.

W otoczeniu nowych zabudowań powstały wkrótce liczne nowe drogi i place, ogrodzenia i boiska. Południową część ogrodu zamieniono na pastwisko, a pozostałości kompozycji północnej części ogrodu systematycznie dewastowano.

Do lat 80. XX w., oprócz czterech budynków koszarowych, przetrwały pewne elementy dawnego układu ogrodów: fragmenty dróg i tarasów oraz spora liczba starych drzew przy drogach i między budynkami, w tym dziewiętnastowieczne szpalery brzozowe i lipowe przy granicy dziedzińca i przy drodze do miasta, kilka klonów sadzonych w XIX w., fragmenty osiemnastowiecznych i dziewiętnastowiecznych szpalerów w północno-wschodniej części ogrodu, a także osiemnastowieczne lipy, jesiony i graby w innych miejscach założenia i sporo drzew z dawnych boskietów na jednej z kwater centralnych dawnego ogrodu. Starodrzew wzbogacały różnogatunkowe młode nasadzenia terenów szkolnych. Łącznie rosło wtedy na terenie dawnego założenia 37 gatunków drzew i krzewów, lecz większość z nich wprowadzono tu w latach 70. XX w.

Widok od południowego-wschodu na szpalery grabowe i lipowe przy trakcie łączącym dawny pałac z centrum miasta
- stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2104

Widok od północnego-zachodu na stare lipy rosnące w jednej ze wschodnich kwater dawnego ogrodu w Sokółce,
zajętej niegdyś przez boskiety - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr 2106

Widok od południa na lipy pozostałe z dawnej alei ogrodowej przy drodze biegnącej wzdłuż głównej osi założenia
pałacowo-ogrodowego w Sokółce - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW OSOZ Białystok, nr D 2107

Pozostałości dawnych ogrodów były w latach 80. XX w. zasłonięte od strony miasta, zdewastowane i wciśnięte między nowe zabudowania, toteż nie odgrywały już w krajobrazie zbyt znaczącej roli. Korzystnie wyróżniały się jedynie zwarte szpalery i aleja przy drodze biegnącej wzdłuż północno-wschodniej granicy kompozycji.

Ich funkcje widokowe zwiększyło wybudowanie w dolinie rzeki jeziora sięgającego prawie granic założenia. Od tej strony rozciągała się więc szeroka perspektywa na obiekt, który można było oglądać przez lustro wody.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 479-1

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 66-3, Karta Gubernij Sokolskiey, 1793-1795, Karta Kwatery Sokolskiej leżącej w Ekonomii Grodzienskiej pozostałej od Leśnictwa Dobrzańskiego, częścią odeszłego w kraj Neutralny, częścią w kordon Pruski,, 1793-1795 r.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 67-1, Mappa Ogólna Ekonomij JKMsci Grodzienskiey razem z podległemi Lesnictwani…, 1781 r., Skala 1:143000

AP Białystok, Grodzieńska Komisja Lustracyjna, nr 256

AP Białystok, Powiatowy Urząd Ziemski w Sokółce, nr 6-8

Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 4490, Podrobnyj plan imenija Sokolki Kamionkowskago obscestwa Grodnenskoj gubernii Sokolskago uezda sostavlony v 1864 godu, Slaka 1:8400

Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych I, nr 4490, Plan sieci i domów pokoszarowych w Sokółce. 18 czerwca 1920. Leśniczy leśnictwa Lipina I. Bachalski, Skala 1:2500

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zbiór królewski Stanisława Augusta, p. 188, nr 13, Planta Zabudowania Gubernij J.K.M. Sokolskiey, ok. 1780 r.

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 133, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Piłszewicz Zofia, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Sokółce, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Ciołek Gerard, Ogrody polskie, wyd. Bogdanowski Jan, t. I, Warszawa 1978, ryc. 135

Forster Georg, Dziennik podróży po Polsce 1784 [w:] Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, t. II, Warszawa 1963, s. 76

Jakubowski Jan, Powiat grodzieński w XVI wieku (mapa), Skala 1:400000 [w:] Prace Komisji Atlasu historycznego Polski, z. III, Kraków 1935, s. 99-114

Kościałkowski Stanisław, Antoni Tyzenhauz, t. I, Londyn 1970-1971

Miasta polskie w Tysiącleciu, red. Puzyna S., t. I, Warszawa 1965

Obzor Grodenskoj Guberni, Grodno 1906, R.1899, Nf-30

Orłowicz Mieczysław, Przewodnik, Przewodnik ilustrowany po województwie białostockim, Białystok 1937

Pamiatnaja Kniżka Grodenskoj Gubernii na 1881 god, Grodno 1880

Rejestr ogrodów polskich, Warszawa 1964-1966, z. 1, ryc. 165 i s. 177

Schulz Fryderyk, Podróże Inflantczyka z Rygi do Warszawy i po Polsce w latach 1791-1793, wyd. Zawadzki W., Warszawa 1956, s. 41

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI, Warszawa 1880-1900, s. 27

Sulerzycka Teresa, Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, cz. 2, Miejscowości różne. Rysunki architektoniczne, dekoracyjne. Plany i widoki z XVIII i XIX wieku, Warszawa 1969. S. 187, nr 817

Wiśniewski Jerzy, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie etniczne [w:] Acta Baltico-Slavica, t. XI, Wrocław 1977, s. 7-80

Słowa klucze: ogród pałacowy, Sokółka, józef maroszek, ewa ewa bończak-kucharczykKategoria:pałacowy