Bogdaniec

Park dworski – krajobrazowy, zachowujący w części centralnej układ regularnego siedemnastowiecznego ogrodu użytkowo-ozdobnego, powstały w II połowie XIX w. na miejscu wcześniejszego folwarku, w wyniku rozbudowy regularnego ogrodu folwarcznego

Dawna nazwa: Niewodnica Skrybicka, Skrybicze

Gmina: Zabłudów

Położenie obiektu: nad strumieniem Niewodnicą (Czaplinianką), przy drodze z Niewodnicy Nargilewskiej do Zabłudowa

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Bogdańcu - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Bogdaniec, noszący aż do XX w. nazwę Niewodnica Skrybicka lub Skrybicze, był w XVII i XVIII w. jednym z folwarków w kluczu karakulsko-sobolewskim rozległych dóbr Zabłudowskich Radziwiłłów (zob. Sobolewo, zob. Zabłudów).¹ Już w wieku XVII folwark ten posiadał regularną barokową kompozycję z kwaterowym ogrodem otoczonym dookoła szpalerami i alejami drzew ozdobnych, przeciętym dwiema krzyżującymi się pośrodku ogrodu drogami, dzielącymi całość ogrodu na cztery kwatery wypełnione sadem. Ogród ten leżał na południe od strumienia i sąsiadował z licznymi budynkami gospodarczymi. Wśród nich stał dwór zarządcy, usytuowany prawdopodobnie na granicy otoczonego zabudowaniami terenu, na jednej z osi ogrodowych.²

W wieku XVIII i na początku wieku XIX obok tego ogrodu położone były ogrody warzywne i chmielniki, a nad strumieniem znajdowała się niewielka sadzawka. W latach 1803-1815 wzniesiono tu kilka nowych budynków, a wśród nich, w 1803 r., nowy dwór rządcy. Stały wtedy jeszcze dwa budynki wzniesione w 1740 r. – lamus i świronek, a wszystkie ogrody i dziedzińce otoczone były drewnianymi parkanami. Budynki folwarczne znajdowały się na początku XIX w. nie tylko na wschód i południe od kwaterowego ogrodu, ale także po przeciwnej strumienia, na północ od niego.³

Do 1832 r. Skrybicze wraz z całymi dobrami zabłudowskimi były własnością Radziwiłłów,⁴ a w 1832 r. nabyli je wraz z Białostoczkiem Karpowicz (wzm. w 1838 r.⁵) i jego żona Karolina z Sidorowiczów (ur. 7 listopada 1804 r., zm. 16 października 1860 r.)⁶.

Skrybicze zostały znacznie przebudowane, gdy przed 1859 r. wydzielono je i przekazano jednemu z synów – Michałowi Karpowiczowi (ur. w 1828 r., zm. w 1893 r.), podczas gdy jego starszy brat Wacław Karpowicz (ur. w 1821 r.) otrzymał Białostoczek.⁷ Zachowano stary ogród, a na wschód od niego i od dworu wydzielono prostokątny dziedziniec, którego zachodnią, sąsiadującą z dworem część oddzielono od pozostałej trzema alejami lipowymi i dębowymi, tworząc w ten sposób prostokątne wnętrze przed dworem. W części wschodniej stały wokół dziedzińca budynki gospodarcze, a przez dziedziniec biegła droga z Niewodnicy do Zabłudowa, która na północny-zachód i południowy wschód od dziedzińca obsadzona była lipami.

Przebudowę siedziby kontynuowano w latach następnych wprowadzając coraz to nowe swobodne elementy. Wynikiem było powstanie w II połowie XIX w. parku, w którym centralnie położony, stary prostokątny ogród otaczały od północy i południa części krajobrazowe. Poszczególne części łączyły drogi biegnące po granicach starego ogrodu lub przecinające ten ogród. Północną część parku przecinał strumień. Była ona od północy i północnego-wschodu ograniczona aleją rosnącą wzdłuż drogi do Niewodnicy, ale wewnątrz otrzymała swobodne nasadzenia drzew i krzewów oraz płynnie poprowadzone drogi spacerowe, biegnące wokół starej sadzawki położonej w centrum tej części parku. Trawiaste wnętrza tej części założenia miały być oglądane od strony północnej, z drogi dojazdowej. Południowa część parku posiadała tylko jedno wnętrze otoczone starymi lipami, obok których posadzono nowe drzewa. Pod drzewami, przy drodze obiegającej to wnętrze, wzniesiono dwa drewniane lamusy mające stanowić atrakcję widokową wnętrza. Stary, kwaterowy ogród otrzymał nowe nasadzenia przy granicach, a w zachodniej, otoczonej alejami części dziedzińca urządzono przed dworem okrągły podjazd. Wokół dworu i podjazdu, we wnętrzu otoczonym alejami posadzono grupy krzewów i drzew ozdobnych. Na kolistym gazonie w centrum wnętrza założono kwietnik. Na północ od wnętrza z podjazdem wzniesiono w parku (na osi północnej drogi starego ogrodu kwaterowego) murowany spichlerz połączony aleją z dziedzińcem gospodarczym, który od północy poszerzono oraz obsadzono dookoła szpalerami lip, jesionów i klonów. Zachowano przy tym fragment starej alei biegnącej wzdłuż dawnej północnej granicy dziedzińca.⁸

W 1859 r. właścicielem majątku był Michał Karpowicz, a w 1876 r. jego właścicielami byli Wacław Karpowicz (ur. w 1821 r., zm. w 1880 r.),⁹ ożeniony z Aliną z Sakowiczów (ur. w 1834 r., zm. 11 stycznia 1895 r.). Zamieszkiwali oni w pobliskim Białostoczku (zob. Białostoczek). Kolejnym właścicielem Skrybicz został ich syn Józef Karol Marian Karpowicz (ur. 11 listopada 1858 r., zm. 6 maja 1923 r.), ożeniony z Zofią Heleną Smorczewską (ur. w 1886 r., zm. po 1937 r.), wzmiankowany jak właściciel jeszcze w 1928 r.¹⁰

Syn tych ostatnich – Bohdan (ur. w 1900 r., zm. po 1937 r.) przejął Skrybicze po dokonaniu podziału majątku z bratem Józefem (ur. 28 maja 1906 r., zm. 21 listopada 1936 r.), który wziął Józefowo (zob. Józefowo). W latach 20. i 30. XX w. Karpowiczowie poczynili w Skrybiczach wiele inwestycji. Dokonano melioracji majątku, w czasie której na miejscu dawnej sadzawki wykopano okrągły staw, który zajął większość wnętrza północnej części parku. W parku dosadzono wiele drzew, m.in. jesiony w otoczeniu spichlerza i drzewa nad nowym stawem oraz w szpalerach otaczających sad (stary ogród kwaterowy). Otoczono założenie nowymi drewnianymi ogrodzeniami oraz podjęto próby zintensyfikowania produkcji rolnej. Bohdan Karpowicz zmienił też nazwę siedziby ze Skrybicz na Bogdaniec. Całość kompozycji zajmowała w tym czasie obszar o powierzchni około 7 ha. Na przeprowadzenie inwestycji zaciągnięto pożyczki, których Karpowicz nie był w stanie spłacić, toteż w 1938 r. Bogdaniec przejął Państwowy Bank Rolny, a były właściciel pozostawał aż do II wojny światowej jego administratorem.¹¹

Podczas II wojny światowej zniszczono tu wszystkie budynki gospodarcze poza spichlerzem (który został tylko zdewastowany) i dwoma świronkami w południowej części parku, a z parku wycięto część drzew.¹²

Po 1944 r. umieszczono w Bogdańcu szkołę rolniczą,¹³ po której obiekt przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne, a po nim w 1953 r. Olsztyńskie Zakłady Wikliniarsko-Trzciniarskie. Później zakład przeszedł pod zarząd Lubelskich Zakładów Wikliniarsko-Trzciniarskich, a następnie mieścił się tu Zakład Uprawy Wikliny Białostockiego Przedsiębiorstwa Produkcji Leśnej „Las”. W latach 50. XX w. dwór i spichlerz wyremontowano, umieszczając we dworze biura i mieszkania pracownicze. Przy dziedzińcu gospodarczym wzniesiono dwa drewniane magazyny (w 1957 i 1975 r.) oraz drewniane wiaty (w 1977 r.). Uporządkowano teren sadu i podjazdu, wyremontowano w 1968 r. żwirowe nawierzchnie wokół podjazdu, część parku ogrodzono siatką na słupach betonowych, a przy dworze posadzono w latach 70. drzewa i krzewy ozdobne. Północna i południowa cześć parku zostały jednak znacznie zaniedbane.

Widok na dwór i podjazd w Bogdańcu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2239

Park dworski w Bogdańscu - widok od wschodu na spichlerz stojący w parku i leżący za nim staw - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2240

Do lat 80. XX w. Bogdaniec, mimo znacznych ubytków drzewostanu, zaniku dróg spacerowych i wydzielenia części parku ogrodzeniami, zachował czytelny układ przestrzenny. Przetrwały tu stare budynki – dwór, spichlerz, budynek mieszkalny i dwa świronki. Dobrze zachowane były wnętrza starego sadu (dawnego ogrodu kwaterowego) i otoczone alejami lipowymi wnętrze z podjazdem. W parku rosło dużo starych drzew, malowniczo wyglądały staw i strumień. Przetrwały też aleje przy drodze dojazdowej oraz fragmenty nasadzeń wokół dziedzińca. Dość zróżnicowana pod względem gatunkowym roślinność składała się w tym czasie z 40 gatunków i odmian drzew i krzewów. Najwięcej starych drzew należało do dwóch grup wiekowych – dziewiętnastowiecznej i z okresu międzywojennego XX w. W grupie starszej przeważały lipy drobnolistne i szerokolistne oraz jesiony, W grupie młodszej występowały też brzozy, klony, lipy krymskie, grochodrzewy, wierzby, świerki kłujące i pospolite, orzechy, brzozy brodawkowate odm Younga i jarząb mączny. Wyróżniało się kilka osiemnastowiecznych lip w południowej części założenia, osiągających do 130 cm średnicy pni, wśród których wyróżniał się okaz jeszcze starszej, być może siedemnastowiecznej lipy o średnicy pnia 165 cm (kilka podobnych lip usunięto w latach 50. XX w.). Cały obiekt, w tym czasie jeden z lepiej zachowanych na terenie województwa, był dość dobrze widoczny wśród otaczających go pół i łąk i wyróżniał się w krajobrazie zwartym, starym drzewostanem, stanowiąc atrakcje widokową okolicy.¹⁴

Park dworski w Bogdańcu - widok z dziedzińca gospodarczego w kierunku północnym na drogę dojazdową - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2241

W latach 90. XX w. obiekt zmienił właściciela, który wprowadził tu nowy program użytkowy, gruntownie przebudował układ założenia, dokonał zmian w nasadzeniach ozdobnych, wzniósł nowy dwór, nawiązujący stylowo do epoki baroku, a cały teren otoczył wysokim, murowanym z kamieni ogrodzeniem.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XXV, nr 1144, s. 9

² Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bogdańcu, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 21, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 59-60

³ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr R. 420-23, Plan folwarków Hermanówki i Skrybicz z przynależnościami oraz folwarku Białegostoczku (1820?); Publikacja do Rządu Obwodowego Białostockiego dnia 12 Decembra w przeszłym 1812 Roku, poz. 16

⁴ Akademia Nauk Kórnik, nr 35244 i 35276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia; Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, s. 104

⁵ AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

⁶ Inskrypcje na cmentarzu św. Rocha w Zabłudowie

⁷ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Zabłudowie, Spisy 1859, k. 75

⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bogdańcu, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 21, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 60

⁹ Archiwum Archidiecezji w Białymstoku, Dekanat białostocki, 1880, II, k. 1215, nr 65

¹⁰ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Zabłudowie, księgi metrykalne i spisy parafian; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 5773, 8983, 9016; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1920, s. 166

¹¹ CAH w Wilnie, F. 1209, op. 1, nr 144; Wojewódzkie Biuro d/s Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bogdańcu, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

¹² Informacje ustne Żywolewskiej Aleksandry, zam. w Bogdańcu i Jęsław Jadwigi, zam. w Bogdańcu

¹³ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 6

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Bogdańcu, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 21, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 61

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Bogdaniec, józef maroszekKategoria:dworski