Zabłocie

Park dworski – krajobrazowy, wieloczęściowy, powstały w II połowie XIX w., zachowujący elementy wcześniejszej klasycystycznej kompozycji, powstałej w końcu XVIII w. lub na początki wieku XIX

Dawna nazwa: Pokaniewo - Zabłocie

Gmina: Nurzec Stacja

Położenie obiektu: na płaskim terenie, w otoczeniu leśnym, nad bezimiennym strumieniem, przy drodze do Pokaniewa

Plan założenia dworsko-ogrodowegow Zabłociu - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwszy folwark w Zabłociu powstał zapewne w II połowie XVII w. podczas trzebieży lasów królewskiej dzierżawy pokaniewskiej, do której Zabłocie należało (jeszcze w 1662 r. odnotowano nazwę Pokaniewo – Zabłocie).¹ W 1662 r. Pokaniewo – Zabłocie dzierżawił Marcin Oborski, starosta liwski.² W latach 1672-1674 Zabłocie, wchodzące w skład starostwa pokaniewskiego pozostawało w rękach kasztelana podlaskiego. Zapewne po 1792 r. stało się własnością prywatną, gdyż w 1808 i 1811 r. właścicielką Zabłocia była już Felicjanna z Piotrowiczów Kurzeniecka, wdowa po łowczym ziemi bielskiej Tomaszu, zmarłym kila lat wcześniej.³

W końcu XVIII w. lub na początku wieku XIX powstała w Zabłociu klasycystyczna kompozycja ogrodowa z dużym kanałem otaczającym z dwóch stron i przecinającym park. Poprzeczne ramię kanału położone było na głównej osi kompozycyjnej, która biegła poza tym wzdłuż osi drogi wiodącej do Pokaniewa (zob. Pokaniewo). Teren parku ograniczało kilka prostych alei, a jedną z osi poprzecznych wyznaczało ramię kanału przecinające park. Biegnąca w alei droga z Pokaniewa pełniła też rolę głównej, reprezentacyjnej alei dojazdowej. Dla potrzeb gospodarczych wytyczono w lesie inną drogę, która omijała założenie i łączyła trakt nurzecki z pokaniewskim. Tylko przebieg tej drogi pozwala nam dziś poznać, jak rozległa była w tych czasach kompozycja Zabłocia, której zachodnią część musiały zajmować budynki gospodarcze i użytkowe.⁴

W II połowie XIX w. właścicielami Zabłocia byli Wilczewscy – w 1862 r. i 1886 r. notowany był jako właściciel Franciszek Wilczewski, syn Antoniego, posiadający też folwark Maksymowszczyzna koło Hajnówki.⁵

W tym okresie lub nieco wcześniej założenie zostało przebudowane na park krajobrazowy. W pobliżu drogi do Nurca wzniesiono wtedy nowy dwór o rzucie w kształcie litery „L”, a na północny zachód od dworu, na osi głównej urządzono przed tym dworem kolisty podjazd. Oś główną podkreślała aleja lipowa i brukowana wówczas droga. Sprzed dworu wybiegała droga równoległa do osi głównej, prowadząca do kanału i przecinająca się w jego sąsiedztwie z inną drogą, prostopadłą do głównej osi. Od północnego-zachodu park zamykała aleja wychodząca na północne zakończenie kanału i biegnąca wzdłuż kanału równolegle do osi głównej poprowadzonej przez środek ramienia kanału. Oprócz samego kanału były to wszystkie regularne elementy ówczesnej kompozycji. Wnętrza parkowe wypełniały bowiem trawniki ze swobodnymi grupami drzew i krzewów różnych gatunków, a północno-wschodnia część parku miała charakter leśny. Na przełomie XIX i XX w. na zakończeniach ramienia kanału leżącego na głównej osi kompozycji stały dwie rzeźby – Chrystusa i Matki Boskiej. Być może zastąpiono nimi figury stojące tam wcześniej.

 Oprócz parku w skład kompozycji wchodziły też inne części funkcjonalne. Na granicy parku, na zakończeniu alei prostopadłej do głównej osi, ustawiono drewnianą rządcówkę. Na północny-zachód od niej stały zabudowania gospodarcze sąsiadujące z sadem graniczącym z parkiem i z drogą do Nurca. Park i sad ogrodzone były drewnianymi parkanami z bramami. W skład założenia wchodził także drugi kompleks zabudowań gospodarczych, który z kolei mieścił się naprzeciw parku, po drugiej stronie traktu nurzeckiego. W tym czasie założenie zajmowało teren o powierzchni około 15 ha.⁶

Jeszcze w 1902 r. Zabłocie należało do Wilczewskich.⁷

W okresie międzywojennym, aż do 1939 r. stanowiło własność rodziny Wisłockich – w 1928 r. należało do Franciszka Wisłockiego.⁸

Po II wojnie światowej zostało rozparcelowane i stało się własnością kilku rolników, co w krótkim czasie doprowadziło do wyniszczania kompozycji. Sad i wschodnią część parku wycięto, zamieniając je na pola uprawne i pastwisko. Północna część parku zarosła lasem, a brzegi kanałów zarosły młodym olsem. W otoczeniu miejsca po dworze rozpleniły się zarośla.

Park dworski w Zabłociu - widok na wnętrze parku w rejonie dawnego podjazdu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1837

Park dworski w Zabłociu - stary drzewosta zachowanej części parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, Neg. nr D 1838

Park dworski w Zabłociu - ramię kanału położone na głównej osi kompozycyjnej parku
i drzewostan w jego otoczeniu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSPZ Białystok, nr D 1840

Zachowała się, chociaż bardzo zdewastowana, ta część parku, która sąsiaduje z główną osią kompozycji, na której, w latach 80. XX w. przy błotnistej drodze widać było jeszcze śladu kolistego podjazdu przed nieistniejącym już dworem. Poza tym, z dawnej kompozycji przetrwały: kanał, część rządcówki i otoczone lasem wnętrza po dawnych zabudowaniach gospodarczych i sadzie. W tym czasie starodrzew zgrupowany był wyłącznie w dawnej zachodniej części parku, gdzie rosły głównie lipy, klony i graby, wzbogacone przez pojedyncze egzemplarze starych drzew innych gatunków, jak kasztanowce, brzozy, jesiony, sosny, wierzby i świerki. Przeważały tu drzewa sadzone w II połowie XIX w., ale występowało też kilka lip oraz kasztanowiec, które posadzono około połowy XIX w., a najstarszym drzewem był klon z początku XIX w. Wyróżniały się także lipy we fragmencie starej alei prowadzącej do rządcówki. Stan zdrowotny starych drzew nie był wówczas najlepszy. W parku widoczne też były pozostałości szpalerów grabowych oraz rosły drzewa sadzone na początku XX w. Zachowaną część parku porastały także liczne samosiewy i zagajniki, a coraz większe połacie parku zaczynały zajmować ekspansywne olsy. W zaroślach można było jeszcze spotkać pojedyncze krzewy wchodzące niegdyś w skład kompozycji parkowej – jaśminowce, tawliny, tawuły wczesne, lilaki, jednak skład gatunkowy roślinności obiektu był już w tym czasie mało urozmaicony (rosło tu wówczas 21 gatunków drzew i krzewów).

Park dworski w Zabłociu - zarośnięte wnnętrz parkowe - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1839

Zachowany starodrzew centralnej części założenia pozostawał, tak jak dawniej, ukryty wśród lasów,, a jedyny widok z założenia poprzez kanał na łąki i dolinę został zasłonięty olsem. Z tych względów założenie nie odgrywało w krajobrazie szczególnej roli.⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Muzeum Narodowe w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, nr 1099, k. 678

² AGAD, Metryka Koronna - Sigillata, nr 11, f. 133v, nr 12, k. 256v

³ Archiwum Diecezji w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-katolickiej w Dołubowie, Księga chrztów 1798-1816, s. 231

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabłociu, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 161, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁵ AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 293c, k. 47-50; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV, Warszawa 1880-1900, s. 18; AP Białystok, Pośrednik Polubowny Pow. Białostockiego, nr 56a; Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 91 i 111

⁶ Informacje ustne Wołka Stanisława, zam. w Czartajewie Podleśnym, dawnego właściciela majątku Czartajew; Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabłociu, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 161, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

⁷ AP Białystok, Starostwo Powiatowe w Bielsku Podlaskim, nr 56a

⁸ AP Białystok, Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku, nr 426; Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 139

⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Cybulko Zofia, Wierzbicka-Maroszek Teresa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zabłociu, Białystok 1983, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 161, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Inne źródła:

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów

Muzeum Narodowe w Warszawie, Dział Dokumentacji Naukowej, cz. 1, s. 185

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Zabłocie, józef maroszekKategoria:dworski