Nowosiółki

Ogród dworski – eklektyczny, powstały w latach 70. XIX w., ozdobno-użytkowy, łączący elementy regularne i swobodne

Dawna nazwa: Nowosiółki

Gmina: Choroszcz

Położenie obiektu: przy szosie Białystok – Warszawa, na niewysokim wzgórzu nad bezimiennym strumieniem, dopływem Horodnianki

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Nowosiółkach - stan z 1988 r.
Plan wykonany dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Nowosiółki powstały w latach 70. XIX w. po rozpadzie dóbr choroskich, w tej części dóbr, która przypadła Alfredowi Moesowi, krewnemu ówczesnego fabrykanta i właściciela Choroszczy.

Nowosiółki znane były przede wszystkim ze szkółek funkcjonujących tu w latach 1883-1900 i były regionalnym centrum zaopatrzenia w materiał roślinny. Całe założenie było więc związane z tą produkcją roślinną.

W latach 80. I 90. XIX w. centralnym punktem ozdobnej części założenia był stojący szczytem do szosy neoklasycystyczny, parterowy, murowany dwór z czterokolumnowym gankiem, zwrócony elewacją główną na wschód, w stronę dziedzińca gospodarczego. Przed dworem od strony wschodniej znajdował się podjazd, a na południe od dworu mieścił się ogród ozdobny. Część gospodarczą z obszernym dziedzińcem zlokalizowano na wschód od podjazdu, a na północny-zachód od dworu, w pewnym oddaleniu od niego zlokalizowano browar. Na zachód od dworu umieszczono sady i szkółki oraz stawy (między sadami).

Kompozycja założenia była ściśle związana z prowadzoną przez Alfreda Moesa produkcją szkółkarską, reklamowaną w katalogach z lat 1883-1890. Proponowany tam asortyment może dać wyobrażenie o gatunkach roślin rozprowadzanych wśród okolicznego ziemiaństwa i sadzonych w tym czasie w dworskich parkach i ogrodach. Na przykład opracowany w językach polskim i rosyjskim katalog z 1899 r. oferował 27 gatunków drzew i krzewów ozdobnych – sporo różnych klonów i topól oraz wierzby śnieguliczki, tawuły, żywotniki, jałowce. Poza tym oferowano 185 gatunków i odmian drzew i krzewów owocowych – jabłoni, grusz, wiśni, śliw, czereśni, porzeczek i agrestu. Oferta obejmowała także truskawki, szparagi i kwiaty. Katalog nie zawierał gatunków produkowanych w szkółkach leśnych.

Strona tytułowa Katalogu szkółek Afreda Moesa z lat 1889/1890

Ozdobna część założenia w Nowosiółkach także miała być reklamą produkcji szkółkarskiej. Część ta była skomponowana wokół okrągłej fontanny, a wśród rosnących tam nasadzeń zwracała uwagę duża ilość krzewów ozdobnych i drzew iglastych. Ogród ozdobny zamykała aleja wiązowa prowadząca od szosy do podjazdu. Na potrzeby szkółek i gospodarstwa hodowlanego wybudowano wodociąg i dwukondygnacyjną wieżę ciśnień usytuowaną w sąsiedztwie podjazdu (później pełniącą funkcję stacji TRAFO) i będącą istotnym elementem zdobniczym kompozycji. Zaopatrywała ona w wodę szkółki położone na wschód i zachód od dworu. Od podjazdu w kierunku północnym biegła po grobli droga obsadzona lipami, prowadząca do browaru. Na wschód od browaru znajdowało się wzgórze widokowe obsadzone robiniami. Do opisanych części założenia przylegały od północy i zachodu obszerne sady o powierzchni 14 ha, doskonale widoczne z szosy warszawskiej, mimo obsadzenia granicy założenia od tej strony szpalerem głogowo-jesionowym. Z szosy były też zresztą widoczne także inne części kompozycji.

Po śmierci Alfreda Moesa Nowosiółki przejęły jego dzieci – Zygmunt oraz Zofia Urszula Rudzka. Sprzedali oni ten majątek w 1900 r. Karolowi Augustowi Moesowi. Po sprzedaży zaprzestano produkcji szkółkarskiej i zarówno Karol Moes, jak i kolejni fabrykanci posiadający Nowosiółki (Dora Hasbach, która została właścicielką około 1925 r. i jej mąż Aleksander Murancew, władający majątkiem do 1944 r.) wykorzystywali je jako podmiejską rezydencję.

W czasie II wojny światowej dwór w Nowosiółkach był najpierw siedzibą NKWD, a następnie siedzibą Gestapo. W latach 1945-1956 mieścił się tam ośrodek wypoczynkowy Kuratorium Białostockiego, a w 1956 r. teren przejęła Spółdzielnia Inwalidów Głuchoniemych, która przebudowała dwór, wieżę ciśnień i czworak, zaś w latach 70. XX w. dokonała znacznych przekształceń otoczenia dworu usuwając m.in. charakterystyczne dla założenia stare krzewy ozdobne, a wprowadzając nowe budynki, drogi i ogrodzenia. Przejęcie części założenia przez GS spowodowało dalszą dewastację roślinności, m.in. w wyniku zanieczyszczeń chemicznych. Przekształcono też tereny dawnych sadów lokując w nich gospodarstwa chłopskie.

Widok na ogród i dwór w Nowosiółkach od strony szosy do Białegostoku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz. Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2268

Nowosiółki - droga do Chodoszczy, na której przedłużeniu przebiegała wschodnia granica założenia w Nowosiółkach
Fot. Krzysztof Kucharczyk w 1978 r.

Założenie dworsko-ogrodowe w Nowosiółkach - parkung usytuowany na wschód od bramy wjazdowej i nowe budynki
Spółdzielni Inwalidów Głuchoniemych - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Nowosiółki - fragment terenu przed dworem od strony wschodniej przekształcony przez nowe drogi i nasadzenia
Fot. Krzysztof Kucharczyk w 1978 r.

Punkt widokowy w północnej części założenia dworsko-ogrodowego w Nowosiółkach - stan z 1979 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Przemiany i podziały własnościowe spowodowały szybką likwidację kolejnych elementów starego układu Nowosiółek. Z założenia zajmującego niegdyś około 24 ha, pozostały tylko fragmenty rozmieszczone na obszarze około 5 ha. Sukcesywnie usuwano stare drzewa, które były zastępowane nowymi nasadzeniami. Do lat 80. XX w. przetrwało kilka drzew mających 80-90 lat – 9 wiązów z alei wiodącej do podjazdu, 7 lip drobnolistnych w szpalerze rosnących na północny-wschód od dworu i stary kasztanowiec w dawnej części browarniczej. Poza tym rosły tu w tym czasie krzewy i drzewa w wieku około 40 lat (świerki, lipy, wiązy) rosnące w sąsiedztwie dworu i wieży, a także drzewa i krzewy młode (część posadzona, a część wyrosła z samosiewów). Ozdobne nasadzenia z lat 70. i 80, XX w. objęły niewielki, sąsiadujący z dworem teren. Za to powrócono do sprzedaży w tym miejscu sadzonek drzew i krzewów ozdobnych i użytkowych, którą później prowadzono na terenach położonych na zachód od dworu w sąsiedztwie szosy.

Zachodnia i południowa elewacja dworu w Nowosiółkach - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Nowosiółki - część założenia dworsko-ogrodowego użytkowana przez GS - stan z 1979 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Nowosiółki - teren założenia dworsko-ogrodowego od strony północno-zachodnie - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Nowosiółki - zdewastowana wschodnia część założenia dworsko-ogrodowego (ze składowiskiem odpadów) - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Założenie dworsko-ogrodowe w Nowosiółkach - stara wieża ciśnień zamieniona na stackję TRAFO - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

Nowosiółki - zdewastowany fragment założenia dworsko-ogrodowego leżący na zachód od dworu - stan z 1978 r.
Fot. Krzysztof Kucharczyk

W ostatnich latach dwór został odremontowany przez prywatną firmę Jard, która urządziła w nim hotel. Mimo, że przetrwały dwór, dawna wieża ciśnień i gorzelnia oraz niektóre stare drzewa i podrosty drzew młodszych wyrastające na miejscu starych, to elementy te w otoczeniu nowych zabudowań nie wyglądają już tak atrakcyjnie jak niegdyś, choć obiekt nadal jest dobrze widoczny z przebiegającej obok szosy. Dewastacja roślinności i współczesne przekształcenia obiektu (nowe zabudowania, ogrodzenia i nasadzenia) doprowadziły do prawie całkowitej utraty walorów widokowych obiektu.

Dwór w Nowosiółkach po remoncie - stan współczesny
                           www.dworek.jard.pl

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 6404, k. 5-6v

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 36, k. 6

Spółdzielnia Inwalidów Głuchoniemych im. J. Rogowskiego w Nowosiółkach, Kronika Spółdzielni Inwalidów Głuchoniemych im. J. Rogowskiego w Nowosiółkach, maszynopis

Opisanije dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskovskom archive ministerstwa justicii, Moskawa 1915, Kniga XXI

Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1880-1900, s. 282-283

Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego z Nowosiółkach, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 100, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Józef Maroszek, Hasbachowie, Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 107-110

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Nowosiółki, józef maroszekKategoria:dworski