rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeGlinny Stok

Park dworski - krajobrazowy, powstały w II połowie XIX w. w wyniku przebudowy barokowej kompozycji

Dawna nazwa: Glinny Stok

Gmina: Siemień

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowi do doliny rzeki Piwonii, na południe od wsi Glinny Stok, na wyspie wśród bagien, obok wpadającego do Piwonii strumienia, w sąsiedztwie biegnącej z zachodu na wschód drogi do wsi Koczergi i Parczewa

 

Glinny Stok - usytuowanie

Usytuowanie założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Glinny Stok jest bardzo starym punktem osadniczym, a najstarsza wzmianka o nim pochodzi z Liber beneficiorum Jana Długosza, gdzie wymieniony został wśród wsi, na których ciążą zobowiązania wobec kościoła w Parczewie.1 W roku 1531 r. w Glinnym Stoku było 7 łanów, od których płacono pobór.2

Siedziba dworska powstała w Glinnym Stoku zapewne w wieku XVI, jednak o najwcześniejszych dziejach tamtejszej siedziby nic bliższego dziś nie wiemy. W roku 1676 Glinny Stok stanowił własność Łukasza Oleśnickiego, stolnika drohickiego, który rezydował w Glinnym Stoku i miał tu 48 poddanych. Poza tym, niewielki dział posiadał tu także Krzysztof Jurkowski.2 O rozwoju siedziby dworskiej w wiekach XVII i XVIII także brak bliższych danych. Jednakże, sądząc po śladach w terenie, oraz z tego względu, że w XVII w. pełniła ona funkcje rezydencjonalne, można przypuszczać, że wykształciła się tu w tym czasie regularna, kwaterowa kompozycja sąsiadująca od południa z doliną rzeki, w której być może już wówczas wykopano jakieś stawy (nie mające jednak nic wspólnego z późniejszym, dziewiętnastowiecznym systemem stawów), do której wiodła droga od północy (od strony wsi).

W wieku XIX Glinny Stok nie jest już centrum samodzielnych dóbr, lecz jednym z folwarków dóbr Siemień, należących do Zaorskich, co odzwierciedla także mapa z 1839 r., na której Glinny Stok oznaczono jako folwark, zaś pobliski Siemień jako dwór.4 W I połowie XIX w. założenie w Glinnym Stoku obejmowało prostokątny teren położony na południe od wsi (zapewne ten sam, co w wiekach poprzednich), stanowiący część terenu kompozycji, jaka rozwinęła się tu później. Siedzibę ulokowano w odosobnieniu, na wyspie wśród bagien doliny rzeki Piwonii, do której prowadziła jedna tylko droga od północy - ze wsi - równoległa do strumienia wpadającego do Piwonii. Lokalizacja taka mogła z jednej świadczyć o wyborze miejsca na pierwotną siedzibę podporządkowanym względom obronnym, ale z drugiej wybór taki mógł też być podyktowany chęcią urządzenia ozdobnej i reprezentacyjnej siedziby oddzielonej od zabudowań utylitarnych i od wsi. Zachowane do lat 70. XX w. ślady dawnej kompozycji tarasowego ogrodu ozdobnego oraz szpalery grabowe wyrosłe z odrostów po dawnych żywopłotach, pozwalają stwierdzić, że była tu barokowa kompozycja o czterech ozdobnych kwaterach położonych na zachód i południe od późniejszego dworu wzniesionego w II połowie XIX w. Ogród ozdobny graniczył z ogrodami użytkowymi leżącymi na wschód od części ozdobnej. Cała siedziba dworska zajmowała wówczas obszar o powierzchni około 4 ha.5

W II połowie XIX w., zapewne po uwłaszczeniu, dokonano znacznych zmian w założeniu. Wzniesiono wówczas murowany, istniejący do dziś dwór, przy którym od północy urządzono kolisty podjazd. Ponadto kompozycję powiększono o zajmujący około 21 ha system stawów hodowlanych leżących na południe i zachód od ogrodów, między którymi biegła na południe grobla w kierunku Siemienia. Na południe i zachód od dworu znajdował się ogród ozdobny, częściowo przebudowany w duchu krajobrazowym, oddzielony od stawów leżących na zachód od dworu szpalerem topolowym. Od dworu w kierunku południowo-wschodnim biegła aleja lipowa, zwana kasztanowcową, co pewnie świadczy o tym, że posadzono ją na miejscu wcześniejszej alei kasztanowcowej podkreślającej barokowy podział ogrodu na kwatery.6 Na północ od tej alei stał murowany budynek gospodarczy, natomiast na południe od niej, przy granicy ogrodu, stał inny budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu. Na północ i na południe od alei mieściły się sady otoczone szpalerami drzew, zaś na północ od nich znajdowała się gospodarcza część założenia, również częściowo obsadzona przy granicach szpalerami drzew. W tej fazie rozwoju kompozycji założenie (bez stawów) zajmowało powierzchnię około 8 ha.7

W 1868 r. obszar folwarku liczył 1536 morgów ziemi.8

W końcu XIX w. wzniesiono w Glinnym Stoku murowane zabudowania gospodarcze, ustawiono kapliczkę z figurą Matki Boskiej w alei „kasztanowcowej" oraz dokonano dalszych przekształceń ogrodu ozdobnego sadząc tam nowe drzewa i krzewy skomponowane według zasad krajobrazowych. Utrzymano jednak dalekie widoki z dworu na zachód i południe.

Podczas I wojny światowej dwór został częściowo zniszczony, a po zakończeniu działań wojennych został częściowo przebudowany i odnowiony.

W okresie międzywojennym założenie znów pełniło funkcje rezydencjonalne, a właścicielem Glinnego Stoku był Seweryn Roman Zaorski, a po nim objął majątek jego syn Jan, który będąc administratorem dóbr milanowskich księżny Czetwertyńskiej, wydzierżawiał Glinny Stok niejakiemu Bartolowi. W tym czasie główny nacisk kładziono w Glinnym Stoku na gospodarkę rybną, a znaczną część gruntów ornych majątku rozparcelowano w latach 20. XX w. Parcelacji uległy położone w pewnej odległości od Glinnego Stoku attynencje Augustówka i Tworskie o ogólnej powierzchni 593 dziesięciny 1360 prętów.9

Przed 1939 r. teren założenia był starannie pielęgnowany.

W czasie II wojny światowej obiekt nie został zniszczony, natomiast w 1944 r. we dworze umieszczono szkołę podstawową, Około 1950 r. teren tzw. resztówki obejmujący około 7 ha (w tym część gospodarczą i ogrody użytkowe) przejęła Spółdzielnia Produkcyjna. Po jej likwidacji w 1956 r. teren ten przejęło Kółko Rolnicze, a istniejące tam zabudowania gospodarcze zostały w 1957 r. sprzedane przez Wydział Rolnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Parczewie okolicznym rolnikom „na rozbiórkę". W latach 1966-1967 podczas „melioracji" osuszono stawy zamieniając je na łąki. Około 1975 r., po rozwiązaniu Kółka Rolniczego wspomnianą wcześniej resztówkę sprzedano Władysławowi i Alinie Samczukom, którzy pozostawali jej właścicielami także w latach 80. XX w.10

Teren użytkowany przez szkołę także został w okresie powojennym zdewastowany i przekształcony. Na miejscu dawnego podjazdu ulokowano boiska, usunięto część drzew i krzewów, wzniesiono różne płoty i budynki gospodarcze, a także ubikację oraz dopuszczono do zarośnięcia części parku przez zarośla.

Do lat 80. XX w. z dawnej regularnej, barokowej kompozycji Glinnego Stoku przetrwały: ślady skarp, fragmenty regularnych nasadzeń i dróg przy granicach parku i ogrodów użytkowych (w tym stara aleja kasztanowcowo-lipowa), a także główna droga dojazdowa do założenia. Z II połowy XIX w. przetrwały dwór i ruiny czworaka oraz z tego okresu pochodzi większość zachowanych drzew parkowych i fragmenty kompozycji roślinnych głównych wnętrz parkowych (łącznie z widokami z tych wnętrz na otaczający park teren po dawnych stawach). Zachowała się także część grobli między stawami i widoczne też były ślady innych grobli między stawami. Istniała także droga biegnąca po grobli na osi dworu.11

Roślinność założenia składała się w tym czasie z 36 gatunków drzew i krzewów i była bardzo ciekawa ze względu na umiejętne skomponowanie poszczególnych roślin we wnętrzach parkowych. Do charakterystycznych cech założenia można było zaliczyć bogaty zestaw gatunków klonów, niespotykanych w parkach tej okolicy. Rosnące w Glinnym Stoku drzewa były w różnym wieku, a do najstarszych należały: 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 11, 129 i 125 cm, rosnące przy północnej granicy sadu, lipy i kasztanowce starej alei o średnicach pni 70-90 cm, topole białe i szare o średnicach pni 100-190 cm, rosnące przy zachodniej i południowej granicy parku, stara grusza o średnicy pnia 90 cm, rosnąca na południowy-zachód od dworu oraz 3 lipy drobnolistne o średnicach pni 70-85 cm, rosnące na wschód od dworu. Część z tych drzew miała charakter pomnikowy. Pozostałe stare drzewa założenia posadzono w końcu XIX w. lub na początku wieku XX oraz w okresie międzywojennym. Były to drzewa różnych gatunków osiągające do 60 cm średnicy pni. Istniejący starodrzew częściowo podkreślał pierwotnie regularny układ kompozycyjny, a częściowo tworzył luźne grupy właściwe dla krajobrazowej kompozycji. Oprócz drzew starych rosło na terenie obiektu sporo drzew młodych, ale w większości wyrosły one z samosiewów. Występowały też tutaj grupy krzewów i zarośla będące wynikiem zaniedbania parku. Całość roślinności uzupełniały sad oraz sąsiadujące z obiektem kompleksy olsów.

Położony pierwotnie w odosobnieniu na wyspie wśród bagien obiekt posiadał interesującą kompozycję krajobrazową. W latach 80. XX w. park był dobrze widoczny od strony wsi i z drogi Parczew - Żminne, a wnętrza parkowe połączone były widokowo z rozległymi terenami dawnych stawów i rzeką. Był cenny przyrodniczo oraz stanowił przykład kompozycji doskonale osadzonej w terenie i wykorzystującej walory kompozycyjne okolicznych łąk i lasów.12

Obecnie dwór i park stanowi własność prywatną, dwór został wyremontowany i prowadzone są różne prace pielęgnacyjne w parku.

Ewa Bończak-Kucharczyk

 

Glinny Stok - dwór

Dwór i park dworski w Glinnym Sytoku - stan współczesny
Publ. www.polskiezabytki.pl

 

Źródła:

1 Długosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, wyd. Przeździecki Alexander, t. II, Kraków 1864, s. 548

2 Źródła dziejowe, t. XIV, Małopolska, Warszawa 1886, s. 350-351, Rejestr poborowy 1531 r.

3 Źródła dziejowe, t. XV, Małopolska, Warszawa 1886 oraz t. XIV, Małopolska, Warszawa 1886, s. 36a

4 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII; Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku

5 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kol. VI, sekcja VIII; Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

6 Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

7 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. II, Warszawa 1881, s. 590

9 AP w Lublinie, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3509, Parcelacja prywatna majątku Glinny Stok

10 Informacje ustne Samociuka Mariana, kierownika szkoły w Glinnym Stoku

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Glinnym Stoku, Biała Podlaska 1983, maszynopis

 

Inne źródła:

Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Zbiory Kartograficzne, nr 1720, Mapa Taktyczna Wojska Polskiego z około 1927 r., Pas 42, Słup 35

 

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Glinny StokKategoria:dworski