rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeKrasówka

Ogród dworski - kwaterowy, powstały w XVI w., zapewne w II połowie XVIII w. przekomponowany w duchu barokowym, po 1863 rozbudowany i przebudowany

Dawna nazwa: Krasówka

Gmina: Łomazy

Położenie obiektu: na wschód od wsi, na osi ulicówki wiejskiej, na północ od bezimiennego strumienia, na wschód od drogi do Łomaz, stanowiącej w XVIII w. zachodnią granicę założenia

 

Krasówka była niedużą własnością szlachecką wciśniętą w wielką posiadłość bialską Radziwiłłów. Dobra te wykształciły się prawdopodobnie w XVI wieku,1 jednakże nie są znane materiały historyczne, które dotyczyłyby wczesnych dziejów tego majątku lub kompozycji siedziby dworskiej. Można tylko przypuszczać, że analogicznie do ośrodków innych średniej wielkości dóbr szlacheckich, jak Cieleśnica, Huszlew, czy Woźniki,2 siedziba w Krasówce składała się z dworu stojącego w sąsiedztwie zabudowań gospodarczych, ogrodu o funkcjach głównie użytkowych i prawdopodobnie też stawu.

W I połowie XVIII w. Krasówka była własnością Tęczyńskich, od których nabył ją w 1766 r. hrabia Hieronim Ossoliński.3 Ten zapisał Krasówkę swojej córce Ewie z Ossolińskich Godowskiej, która objęła je w roku 1794. Prawdopodobnie za czasów Ossolińskich i Godowskich nastąpiła przebudowa założenia w duchu barokowym, w której wyniku otrzymało ono kształt zaznaczony na Mapie Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego z 1839 r.4

Było ono usytuowane na wschód od wsi, a droga wiejska, biegnąca od strony Karczówki była osią tego założenia. Na osi tej drogi stał dwór, przy czym dłuższa strona dworu była równoległa do tej osi.5 Na południe od dworu urządzono kolisty podjazd, a na wschód od dworu znajdował się dosyć spory park. Południową granicę założenia stanowiły ciek wodny i stawy, na które ukierunkowana była oś dworu. Zachodnią granicę założenia stanowiła droga do Łomaz, obsadzona aleją i biegnąca między stawami. Umiejscowienie ówczesnej części gospodarczej jest trudne do ustalenia. Być może znajdowała się ona pomiędzy terenem dworskim a zabudowaniami wsi. Na północ od założenia znajdowała się wcześniej osada młyńska, połączona z założeniem długą, prostą aleją dojazdową. W późniejszym czasie na jej miejscu zlokalizowano folwark Lorcin.

Po śmierci Ewy Godowskiej jej spadkobiercy - Jan, Katarzyna i Marcjanna Godowscy - sprzedali w 1833 r. Krasówkę Adamowi Kołaczkowskiemu.6 Kołaczkowscy władali dobrami krasowskimi przez 20 lat - do 1853 r. W tym czasie zostały tam zapewne poczynione jakieś inwestycje, jednak ogólny schemat rozplanowania założenia nie ulegał zmianie. W roku 1853 spadkobiercy Adama Kołaczkowskiego - Julianna, Kazimiera, Florentyna i Zdzisław Kołaczkowscy - sprzedali dobra Aleksandrowi Feliksowi Szaniawskiemu.7 Po ślubie Szaniawskiego z Laurą Grabowską w roku 1863 Szaniawski dokonał zapisu Krasówki na jej rzecz.8 Właściciel ten, który założył nowy folwark, nazwany na cześć nowo poślubionej małżonki Lorcinem, poczynił zapewne również inwestycje w samej Krasówce. Prawdopodobnie wówczas przesunięto południową granicę założenia na południe od stawów i obsadzono ją szpalerem (którego fragmenty rosły jeszcze w latach 80. XX w.). Założono też obszerne sady, których część południowa zlokalizowana była na zachód od drogi do Łomaz i na południe od drogi wiejskiej. Na północ od drogi do wsi i na zachód od drogi do Łomaz znajdowała się część gospodarcza założenia. Północno-wschodnią część założenia zajmował obszerny sad. Całość rozbudowanej kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 9,5 ha. Wszystkie te przeobrażenia miały zapewne miejsce w latach 60. i 70. XIX w., bo już na początku lat 80. nastąpił podział dóbr krasowskich. Odsprzedano wówczas Lorcin i Burwin.9 Mimo to dobra Krasówka nadal były dość znaczne. W roku 1883 miały 1643 morgów (około 920 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów 438 morgów (około 245 ha), łąk 235 (około 131,5 ha), pastwisk 6 morgów (około 3,4 ha), wody 1 (około 0,5 ha), lasu 814 morgów (około 455 ha), zarośli 11 morgów (około 6,2 ha), bagien, nieużytków i placów 140 morgów (około 78,5 ha). W założeniu były 2 budynki murowane i 27 drewnianych.10

W 1902 r. sprzedano dobra Krasówka Władysławowi Vogtowi, który nabył te dobra w celach spekulacyjnych.11 Już bowiem w 1908 r. odsprzedał Aleksandrowi Niewęgłowskiemu folwark Lorcin (który ten wybrał sobie za siedzibę) i część Krasówki o powierzchni 111 morgów.12 Pozostałe 330 morgów dóbr Krasówka zakupili w tym samym czasie Antoni i Marianna Raczyńscy.13

Raczyńscy, którzy nabyli ośrodek dóbr krasowskich, zamierzali zbudować tam spore gospodarstwo chłopskie. Do tego celu nabyty przez nich grunt był zbyt duży, toteż przeprowadzili dalszą parcelację i w latach 1910-1911 sprzedali większość nabytych wcześniej gruntów dziesięciu rolnikom.14 Już wówczas rozpoczął się proces zakładania gospodarstw chłopskich na terenie założenia. Dwór i jego najbliższe otoczenie pozostało własnością Antoniego Raczyńskiego, ale zabudowania gospodarcze i dawne sady były stopniowo likwidowane.15 Nowy sposób użytkowania prowadził nieuchronnie do likwidacji założenia. Proces ten przyspieszyła II wojna światowa, podczas której w 1944 r. spłonęły dwór i reszta istniejących jeszcze dworskich zabudowań gospodarczych.

Po wojnie rolnicy odbudowali swoje zabudowania, a także wznieśli wiele nowych budynków. Cały zaś teren został podzielony płotami, co przyczyniło się do szybkiego zacierania śladów dawnej kompozycji. W roku 1986 na terenie dawnego założenia znajdowały się: zagroda Zygmunta Pniewskiego, którego dom stał w miejscu dawnego dworu oraz zagroda Władysława Raczyńskiego zlokalizowana na terenie dawnego sadu. Dawne ogrody już nie istniały, a ich miejsce zajęły nowe zagrody, pola i łąki.16

Do tego czasu z barokowej, osiemnastowiecznej kompozycji założenia zachowały się: drogi jezdne, nieliczne stare drzewa (w tym część drzew z alei przy drodze do Łomaz) oraz stawy (z wyjątkiem położonego na zachód od drogi do Łomaz). Z okresu dziewiętnastowiecznej rozbudowy dokonywanej po 1863 r. zachowały się tylko wnętrze położone na południe od rowu z wodą oraz część nasadzeń dokonywanych w końcu XIX w. i na początku wieku XX (w tym aleja przy drodze do Łomaz).17

W roku 1986 występowało na terenie założenia 20 gatunków i odmian drzew i krzewów. Niezbyt liczne stare drzewa rosły tylko przy drogach i nad stawem w zachodniej części założenia. Większość z nich grupowała się w alei przy drodze do Łomaz, niejednorodnej wiekowo (najstarsze rosły w granicach założenia, a młodsze, sadzone najwcześniej na przełomie XIX i XX w., bardziej na południe). Najstarszymi drzewami obiektu były: 2 dęby z początku XIX w. (lub może nawet osiemnastowieczne) o średnicach pni 100 i 110 cm rosnące przy południowej granicy założenia, lipa o średnicy pnia 90 cm rosnąca przy północnej granicy założenia (posadzona zapewne w I połowie XIX w.), 3 kasztanowce przy drodze do Łomaz, posiadające średnice pni 80, 84 i 90 cm (sadzone w I połowie XIX w. lub około połowy tego stulecia), topola biała o średnicy pnia 112 cm, rosnąca w południowo-wschodnim narożniku założenia (pozostała z nasadzeń II połowy XIX w.), topola czarna o średnicy pnia 105 cm, rosnąca przy wschodniej granicy założenia (pochodząca z II połowy XIX w.), topola czarna o średnicy pnia 100 cm, rosnąca przy drodze do Łomaz (z II połowy XIX w.) i wierzba nad stawem, mająca 110 cm średnicy pnia (posadzona w II połowie XIX w.). Wśród tych drzew dwa stare dęby, lipa i kasztanowiec miały charakter pomnikowy. Pozostałe stare drzewa obiektu można było podzielić na dwie grupy wiekowe - pochodzące z końca XIX w. i z początku wieku XX stare kasztanowce i lipy o średnicach pni 60-70 cm oraz drzewa różnych gatunków sadzone w okresie międzywojennym XX w. o średnicach pni 40-60 cm. Oprócz drzew ozdobnych rosły w Krasówce drzewa owocowe - stare i młode (część pozostała z nasadzeń okresu międzywojennego). Młode drzewa występowały przy drogach oraz w szpalerach rosnących przy obecnych granicach założenia. Część z tych drzew tworzyła wraz z krzewami zarośla. Pojedynczych krzewów sadzonych w Krasówce nie było w ogóle. Spotykało się tylko pojedyncze dzikie krzewy. Większość terenu dawnego założenia pozbawiona była zadrzewień, za to od wschodu sąsiadowały z nim lasy.18

Po zniszczeniu większości dawnej kompozycji założenie nie odgrywało specjalnej roli w krajobrazie. Wyróżniała się tu tylko z otoczenia aleja przy drodze do Łomaz.

EBK

 

 

Źródła:

1 Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI wieku, Wrocław 1951, s. 40 (Być może wieś Krasna Wola w obrębie dóbr Wartel to późniejsza Krasówka.)

2 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Malewicka-Wróblewska Lilia, Dokumentacja ewidencyjna założenia pałacowo-ogrodowego w Cieleśnicy PGR, Biała Podlaska 1980, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Huszlewie, Biała Podlaska 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej; Akty izdavajemyje Vilenskoj Archeograficeskoj komissijej dla razbora drevnich aktov, Wilno 1867, t. XIV; AP Lublin, Zespół Archiwum Woronieckich w Huszlewie

3 Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 296, Księga hipoteczna dóbr Krasówka

4 AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja VIII

5 Informacje ustne Raczyńskiego Władysława, zam. w Krasówce, syna Antoniego Raczyńskiego, który w 1908 r. nabył część dóbr krasowskich

6 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 296, Księga hipoteczna dóbr Krasówka

7 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 296, Księga hipoteczna dóbr Krasówka

8 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 294, Dokumenty dóbr Burwin

9 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 294, Dokumenty dóbr Burwin

10 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1883, s. 646 (hasło Krasówka)

11 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 294, Dokumenty dóbr Burwin

12 AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta Hipoteki, nr 294, Dokumenty dóbr Burwin

13 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3847 - (hasło Lorcin)

14 AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3847 (hasło Lorcin)

15 Informacje ustne Raczyńskiego Władysława, zam. w Krasówce

16 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasówce, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

17 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasówce, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

18 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Oleksicka Maria, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Krasówce, Biała Podlaska 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, KrasówkaKategoria:dworski