Hołuźno

Park dworski - krajobrazowy, stanowiący część większej kompozycji, powstały po 1862 r. w wyniku przebudowy kwaterowego układu przestrzennego istniejącego w XVI I XVII w.

Dawna nazwa: Hołuźne, Hołuźno

Gmina: Grabowiec

Położenie obiektu: pierwotnie na otoczonym lasami wzgórzu, na północ od drogi do Ornatowic, u zbiegu lokalnych dróg do Majdanka i majątku Białowody, później częściowo w otoczeniu pól uprawnych, z wykorzystaniem jarów położonych na zachód od wzgórza, obecnie przecięte asfaltową drogą z Majdanu i Majdanka do wsi Białowody

Hołuźno to stara wieś, której początki sięgają XV wieku. Jednak ozdobna kompozycja ogrodowa powstała tu stosunkowo późno gdyż aż do XIX wieku Hołuźno wchodziło zawsze w skład dóbr, których ośrodek znajdował się w innej miejscowości. Potwierdzeniem tej tezy jest m.in. wzmianka w Rejestrze poborowym z 1531 r., w którym stwierdzono jedynie, że z Hołuźna opłacono z ¾ łana.¹ Z kolei w Rejestrze poborowym z roku 1578 znajdujemy wzmiankę, że Hołuźne należy do niewymienionego z nazwiska starosty grabowieckiego. Ze wsi tej, wójt tamtejszy opłacił od 3 łanów.² Na tej podstawie, jak również w oparciu o najstarsze i najtrwalsze elementy układu przestrzennego, jakimi są drogi jezdne, domyślać się można, że w wiekach XVI i XVII, a może nawet w XVIII, istniała tu skromna siedziba wójtowska o charakterze użytkowym, która później wykupiona pewnie została przez któregoś z okolicznych szlachciców.

Siedziba ta, której kompozycja wewnętrzna nie jest dziś bliżej znana, zajmowała teren zachodniej części późniejszej, dziewiętnastowiecznej kompozycji i miała zapewne kwaterowy układ przestrzenny, w którym osobne miejsce zajmował ogród otoczony szpalerami bądź alejami drzew ozdobnych. Tę położoną na wzgórzu siedzibę łączyły z okolicznymi majątkami drogi ziemne. Jedna z nich biegła do Ornatowic i wytyczała południową granicę siedziby. Dwie biegły do Majdanka, w tym jedna z nich wyznaczała zachodnią granicę układu. Jeszcze inna prowadziła przez głęboki jar w kierunku północno-wschodnim do majątku Białowody. Zarówno okolice jaru jak i tereny położone na północny-zachód od Hołuźna porośnięte były w tym czasie lasem.

W XVII i XVIII wieku założenie prawdopodobnie wielokrotnie zmieniało właścicieli, jednak zawsze pozostawało niewielkim folwarkiem. W 1674 roku wieś była w posiadaniu Jerzego Tyszkiewicza. Na początku XIX wieku Hołuźno wchodziło w skład dóbr Białowody. W 1806 roku połowę wsi Ornatowice i Białowody oraz Czechówkę i Hołuźno kupił od Ignacego Pawłowskiego Jan Mikołaj Wilczopolski za 300 tys. złotych polskich. Utracił on ten majątek w ramach represji po Powstaniu Listopadowym i w roku 1833 nabyła go Martyna z Wyżgów 1^o voto Wilczopolska, 2^o voto Bronikowska, 3^o voto Żabińska. W 1852 roku dobra Ornatowice wraz z Hołuźnem kupił za 156 tys. złotych polskich Jan Kaczkowski, od którego w 1856 roku za 181 tys. złotych polskich odkupił je Feliks Świdziński, który w 1861 r. sprzedał je Władysławowi Holtzerowi za sumę 220 tys. rubli.⁴

Układ przestrzenny założenia około połowy XIX w., prawdopodobnie niewiele odbiegający od układu osiemnastowiecznego, przedstawia plan wykonany w 1867 r.³ Ówczesne zabudowania zgrupowane były wokół dziedzińca położonego w miejscu późniejszego podjazdu. Jeden z nich (prawdopodobnie rządcówka) zlokalizowany był w miejscu późniejszego dworu. Na wschód od niego i od dziedzińca mieścił się obszerny, trapezowaty ogród sięgający jaru, którym biegła droga do wsi Białowody. Na południowy-zachód od dziedzińca leżało prostokątne wnętrze oznaczone na planie jako pole uprawne, ale zapewne zajęte pod uprawy warzyw. Zachowane stare nasadzenia świadczą, że było ono ograniczone od północy aleją lipową (późniejszą aleją dojazdową do podjazdu), a od zachodu szpalerem lipowym i drogą dojazdową. Południową granicę kompozycji wyznaczała droga do Ornatowic, która na wschód od założenia biegła przez jar (wówczas wykorzystywany jako pastwisko). Jar ten został w czasach późniejszych włączony w obręb kompozycji parku, a drogę do Ornatowic wyprostowano i przeprowadzono na południe od jaru.

W 1862 r. Władysław Holtzer sprzedał folwark Hołuźno i Czachówkę Stanisławowi Olszewskiemu za 100 tys. złotych polskich.⁵ Po tej dacie, stanowiącej o usamodzielnieniu się Hołuźna, nastąpiła przebudowa i znaczna rozbudowa folwarku, który przeobrażono w założenie rezydencjonalne z krajobrazowym parkiem. Przedsięwzięciu temu sprzyjało korzystne ukształtowanie terenu o dużych różnicach wysokości.

Nowy, drewniany dwór został ulokowany mniej więcej na miejscu dawnego dworu - rządcówki, na wschód od dawnej drogi dojazdowej z Majdanka. Do nowego dworu wiodły aleje dojazdowe od strony zachodniej i od strony północnej, które wychodziły na obszerny eliptyczny podjazd. Aleja biegnąca od zachodu, poprowadzona na osi dworu, rozdzielała zachodnią część założenia na dwie kwatery - południową i północną. W północno-zachodniej części kwatery południowej usytuowana była część gospodarcza, w której wokół prostokątnego dziedzińca stały drewniane zabudowania (obora ze stajnią, dwie stodoły i lodownia). Na wschód od tego dziedzińca znajdowała się wielka studnia dworska. Północną kwaterą zachodniej części założenia zajmowały warzywniki.⁶ Tu mieściła się także kuchnia dworska. Cała ta opisana część zachodnia założenia zachowała więc swój wcześniejszy kwaterowy układ, ale został tam na osi alei lipowej urządzony eliptyczny podjazd przed dworem, a w południowo-zachodnim rogu założenia wzniesiono nowe budynki.

Całkowicie nowym elementem była ozdobna część założenia usytuowana na wschód od dworu, na terenie pociętym głębokimi jarami i wcześniej porośniętym lasem. Kształt jarów narzucał sposób poprowadzenia dróg spacerowych, które miały swobodny, naturalny charakter, zgodny z gustami epoki. W kompozycji parku wykorzystano biegnącą wcześniej przez jar drogę do Białowody, część rosnących tam starych drzew i źródełko dające początek niewielkiemu strumieniowi, a także słupową kapliczkę, stojącą na północnym zakończeniu jaru przez który biegła droga do majątku Białowody. Podczas przebudowy założenia posadzono wiele drzew ozdobnych na terenie parku oraz uzupełniono nasadzenia szpalerów i alei w zachodniej, użytkowej części kompozycji. Nad parkiem górował stojący na wzniesieniu dwór, z którego rozciągały się dalekie widoki na park i otaczające go pola.⁷

W rękach Olszewskich Hołuźno pozostawało do 1877 r., kiedy to Helena z Olszewskich Dobrzelewska sprzedała je Ignacemu Głogowskiemu.⁸ Głogowski odsprzedał je po dziesięciu latach Anastazemu Główczyńskiemu.⁹

W tym czasie obszar dóbr wynosił morgów 344 (około 172 ha), z czego gruntów ornych i ogrodów było morgów 29 (około 14,5 ha), łąk morgów 7 (około 3,5 ha), pastwisk morgów 3 (około 1,5 ha), lasu morgów 39 (około 19,5 h), a nieużytków i placów morgów 10 (około 5 ha). Stało tu 9 drewnianych budynków, w tym dwór.¹⁰

Zapewne po 1877 r. zostały założone sady, położone w niewielkiej dolinie na północ od dotychczasowych ogrodów użytkowych i parku, a także wzniesiono budynek dla czternastu rodzin fornalskich, usytuowany na południe od drogi do Ornatowic i parku. Budynek ten otoczony został ogrodem użytkowym. Sukcesywnie uzupełniano też nasadzenia ozdobne w parku i w otoczeniu podjazdu.

Po śmierci Anastazego Główczyńskiego w dniu 27 lipca 1917 r. majątek przejęła jego żona Felicja Julia, która zmarła 29 października 1922 r.¹¹ Po niej, zgodnie z jej testamentem majątek przypadł w równych częściach jej dzieciom - Halinie Główczyńskiej, Danucie Główczyńskiej, Marii z Główczyńskich Waśniewskiej oraz Bogdanowi i Zbigniewowi Główczyńskim. Części tych nie można było oddzielnie sprzedawać, a decyzja spadkowa uprawomocniła się dopiero 28 października 1926 r.¹² Po uprawomocnieniu się tej decyzji rodzeństwo w dniu 14 lipca 1926 r. upoważniło notarialnie do zarządzania i administrowania majątkiem Halinę Główczyńską.¹³ Zarządzała ona majątkiem prawie do czasów II wojny światowej.

W tym okresie nie zachodziły w założeniu istotne zmiany. Jedynie dwór i park ogrodzono płotem z drewnianych sztachet, a w parku dokonano nowych nasadzeń. Na południe od podjazdu wzniesiono też suszarnię chmielu. Całe założenie zajmowało w tym czasie obszar o powierzchni około 11 ha.

Halina Główczyńska nie miała wielkiego doświadczenia w zarządzaniu majątkiem ziemskim, toteż znacznie zadłużyła majątek u Eugenii Małysz z Ornatowic.¹⁴ W wyniku niewypłacalności Główczyńskiej część majątku o powierzchni 69 ha i 3684 m² została zlicytowana, a dotychczasowa administratorka przeniosła się w okolice Warszawy.¹⁵

Zlicytowaną część majątku przejął Bolesław Antonowicz, który zarządzał jednocześnie pozostała częścią dóbr należącą do Główczyńskich. Taki stan utrzymywał się do parcelacji majątku Hołuźno w listopadzie 1946 r.¹⁶

Po przeprowadzeniu parcelacji majątku okoliczni mieszkańcy rozebrali dwór, wszystkie zabudowania folwarczne, a także płot otaczający park. Dawne ogrody użytkowe zamieniono na pola uprawne i pastwiska, a część dawnych sadów zajęły zagrody chłopskie. Sam park przeszedł w gestię Urzędu Gminy w Grabowcu¹⁷ i wobec braku zainteresowania właściciela został wydatnie zniszczony - znaczną część drzewostanu wycięto, a na wykarczowanej części parku umieszczono pole uprawne. W połowie lat 60. XX w. dokonano w parku nowych nasadzeń, co przyczyniło się do zatarcia jego dawnego układu kompozycyjnego. Dewastacja parku pogłębiła się po wydaniu przez Naczelnika Gminy decyzji, na mocy której przeprowadzono przez teren parku nową, asfaltową drogę wybudowaną w 1984 r. Podczas budowy drogi wycięto kolejne stare drzewa z i tak już przetrzebionego drzewostanu parkowego, w wyniku czego doszło do niemal całkowitego zaniku dawnej kompozycji parku, w tym do zniekształcenia głównego jaru parkowego. Po tej budowie pozostałe części terenu dawnego parku niszczały nieużytkowane i zarastały naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi.¹⁸

Do lat 80. XX w. z regularnej, kwaterowej kompozycji istniejącej w Hołuźnem przed 1862 r. zachowały się drogi biegnące wzdłuż południowej i zachodniej granicy układu, droga biegnąca później po granicy parku i prowadząca do dworu, szpaler lipowy przy zachodniej granicy założenia, droga i aleja lipowa później biegnąca na osi dworu, fragment szpaleru przy południowej granicy założenia oraz ślad drogi biegnącej przez jar w kierunku majątku Białowody. Przetrwała też część innych nasadzeń ogrodowych oraz część drzew z dawnego lasu lub drzew dosadzanych w sąsiedztwie jarów, które później włączono w obręb parku.¹⁹

Z dziewiętnastowiecznej przebudowy i rozbudowy, jaka miała miejsce po roku 1862, do lat 80. XX w. zachował się teren parku, chociaż bardzo zdewastowany i zniekształcony przez wycinki, młody las i asfaltową drogę. W parku nadal istniały niektóre stare ścieżki spacerowe, źródło i strumyk oraz rosło tam sporo starych drzew sadzonych w XIX w. i w I połowie wieku XX w. Oprócz tego zachowały się: wnętrze podjazdu otoczone zaroślami i grupami krzewów, aleja lipowa na osi dworu, szpaler lipowy przy zachodniej granicy założenia, wnętrze dawnego ogrodu warzywnego położonego na północ od alei, część starych drzew w otoczeniu podjazdu i na południe od niego, wnętrze po dawnym dziedzińcu gospodarczym oraz dwie (pochodzące z okresu wcześniejszego) drogi dojazdowe poprowadzone po granicach założenia.²⁰

Mimo zniszczeń obiekt zachował czytelny podział na poszczególne części funkcjonalne, znaczną część elementów dawnego układu przestrzennego (w tym niektóre z regularnej, kwaterowej kompozycji) oraz duża liczbę starych drzew.

W 1986 r. roślinność założenia była bogata i zróżnicowana, tak pod względem wieku, jak i pod względem składu gatunkowego. Występowały tu 43 gatunki i odmiany drzew i krzewów, a starodrzew zgrupowany był na terenie parku oraz w alei i w szpalerach zachodniej części założenia. Rosły tam okazy drzew pochodzących jeszcze z XVIII wieku lub z początków wieku XIX, które uzupełniano nasadzeniami dokonywanymi po 1862 r. Do drzew najstarszych należały liczne lipy, buki, wiązy, dęby i kasztanowce o średnicach pni powyżej 1 m (do 182 cm), pozostające w różnym stanie zdrowotnym. Wśród drzew najstarszych wiele miało charakter pomnikowy. Spośród drzew sadzonych po 1862 r. zachowała się część lip, kasztanowców, wiązów, dębów i modrzewi o średnicach pni od 90 do 110 cm (większość w dobrym stanie zdrowotnym). Niewielka liczba drzew różnych gatunków pochodziła z uzupełnień dokonywanych w późniejszych latach XIX w. Drzewa te osiągały średnice pni 70-90 cm. Do tej grupy wiekowej należały m.in. 2 dęby kolumnowe rosnące na północ od miejsca lokalizacji dworu. Pozostałe stare drzewa założenia zostały posadzone w różnych latach I połowy XX w. lub wyrosły w latach 50. tego stulecia z samosiewów. Drzewostan ten był pod względem składu gatunkowego urozmaicony i pozostawał w bardzo różnym stanie zdrowotnym.²¹

Bardzo liczne były w Hołuźnie drzewa młode, przy czym te, które zostały posadzone wymieszały się z samosiewami i tworzyły razem gęste, młode lasy porastające teren parku. W innych częściach założenia samosiewy drzew i krzewów tworzyły zarośla rosnące pod drzewami starymi przy drogach i wzdłuż granic ogrodów. Zaroślami otoczone było również wnętrze podjazdu, ale rosły w tych zaroślach także krzewy ozdobne pochodzące z dawnych nasadzeń parkowych. Na południe i północ od parku rosły ponadto młode lasy wzbogacające roślinność założenia.²²

Pierwotny folwark w Hołuźnem, ze względu na niewielką powierzchnię i otoczenie lasami nie pełnił w krajobrazie większej roli. Jednak w miarę usuwania lasów funkcje widokowe ulokowanej na wzgórzu siedziby i jej ogrodów rosły, ale dopiero po krajobrazowej przebudowie i powstaniu parku nabrały istotnego znaczenia. Zaważyła na tym nie tylko możliwość komponowania rozległych widoków ze wzgórza dworskiego, ale też urozmaicona rzeźba terenu umożliwiająca tworzenie malowniczych kompozycji wnętrz parkowych i roślinności z wykorzystaniem naturalnych lasów i dużej liczby starych drzew z wcześniejszych nasadzeń. Trzeba jednak dodać, że obiekt ten leżał w terenie mało uczęszczanym i z dala od głównych dróg, nie był więc zbyt często odwiedzany ani oglądany.²³

W latach 80. XX w. funkcje obiektu w krajobrazie były znacznie mniejsze, co oczywiście wynikało ze zniszczenia części kompozycji i dewastacji pozostałych części. Niemniej nadal stary drzewostan rosnący na wzgórzu widoczny był z daleka, interesująco wyglądały jary parkowe i zwracał uwagę widok na założenia od północy przez niewielką dolinę. Niestety wśród porastającego teren parku lasu trudno było dostrzec jakieś wyraźne oznaki istnienia tu dawniej krajobrazowej kompozycji. Wydatnie przeszkadzała w tym także przecinająca teren parku asfaltowa droga. Na podkreślenia zasługiwała natomiast spora wartość przyrodnicza obiektu, który nadal leżał z dala od uczęszczanych dróg, w okolicy słabo zaludnionej i rzadko odwiedzanej.²⁴

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

Źródła:

¹ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 250

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, Ziemie ruskie, Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 226

³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883, s. 115

⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883, s. 115

⁶ Informacje ustne Buczkowskiego Stanisława, zam. w Hołuźnie, byłego stangreta Główczyńskich

⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

⁸ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

⁹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1883, s. 115

¹¹ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

¹² AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

¹³ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

¹⁴ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno

¹⁵ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno; Informacje ustne Gryz Janiny, zam. w Hołuźnem; AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2826, Plan (schematyczny) założenia w Hołuźnie z zaznaczeniem części przeznaczonej do parcelacji, 1932 r.

¹⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Hrubieszowie, Akta hipoteki, nr 128, Księga hipoteczna dóbr Hołuźno; Informacje ustne Gryz Janiny, zam. w Hołuźnem

¹⁷ Informacje ustne Gryz Janiny, zam. w Hołuźnem oraz Buczkowskiego Stanisława, zam. w Hołuźnie, byłego stangreta Główczyńskich

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

²⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Hołuźnie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolonia VI, sekcja XI

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, nr 15581, Rosyjska mapa wojskowa z 1913 r.

Kseniak Mieczysław, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982, s. 181

Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980

Piątak Wincenty, Ziemia hrubieszowska, Hrubieszów 1965

Piątak Wincenty, Hrubieszów i okolice, Lublin 1979

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Hołuźno, krzysztof kucharczykKategoria:dworski