rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeGórka

Ogród dworski – regularny, pierwotnie kwaterowy, ozdobno-użytkowy, powstały w XVII w., z dużym udziałem elementów pochodzących z dziewiętnastowiecznych przekształceń, kiedy to został przebudowany i poszerzony

Dawna nazwa: Górka

Gmina: Krynki

Położenie obiektu: na niewielkim, częściowo zalesionym pagórku, położonym na południe od rzeczki Nietupy, w sąsiedztwie skrzyżowania lokalnych dróg łączących Krynki i kilka okolicznych osad

 

 Górka plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Górce - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwotnie teren ten zajęty był przez wieś bojarską,1 którą zlikwidowano w XVII w. i ziemie te otrzymał w 1679 r. z nadania Jana III Sobieskiego Tatarzyn Samuel Murza Krzeczkowski, rotmistrz chorągwi tatarskiej (zm. po 1727 r.).2 Odtąd, aż do końca XVIII w. Górka pozostawała w rękach Krzeczkowskich (wzm. w 1782, 1784, 1794 i 1796 r.) i stanowiła centrum niewielkich dóbr, w skład których, oprócz wsi Górka wchodziły w XVIII w. także Ciumicze i Komarowszczyzna.3 Do dworu należał też młyn (wzm. w 1784 r.).

Siedzibie dworskiej nadano regularną kompozycję, której oś główną podkreślała aleja dojazdowa biegnąca z południa (od traktu Kruszyniany – wieś Górka) na północ, przed dwór. Północną granicą założenia biegła inna droga, wiodąca ze wsi do gościńca kryńskiego. Dwa rzędy kwater, położonych po obu stronach osi głównej, zajęte były przez ogrody i zabudowania. Nieznane jest miejsce lokalizacji ówczesnego dworu, wiele jednak wskazuje na to, że stał on na wzgórku w północnej części ogrodu, w miejscu późniejszej piwnicy lodowni, usytuowanej na osi głównej. Przy granicach kwater, oddzielonych od siebie drogami ogrodowymi prostopadłymi do osi głównej, posadzono szpalery lub aleje. W południowej części układu wykopano dwie regularne sadzawki. Na groble przy sadzawkach wybiegała część dróg ogrodowych.4

Około 1786 r. Górka musiała przejść na własność rodziny Kobylińskich, bowiem w 1797 r. należała już do Małgorzaty z Kobylińskich Daszkiewiczowej (ur. około 1779 r.) i jej męża Michała Korybuta Daszkiewicza (zm. w 1823 r., wzm. w 1809 r.), rotmistrza województwa wileńskiego, prezesa sądu grodzieńskiego, syna Hilarego Korybut Daszkiewicza (ur. w 1760 r.), łowczego grodzieńskiego. Po śmierci Michała dobrami władali wdowa po nim – Małgorzata z Kobylińskich (wzm. w 1837 r.) i ich syn Platon (ur. w 1811 r., zm. w 1871 r.).5

W I połowie XIX w. Daszkiewiczowie dokonali przebudowy założenia. Wprowadzali doń sukcesywnie nowe elementy, utrzymując jednak regularny układ przestrzenny siedziby. W centrum kompozycji powstał obszerny prostokątny dziedziniec otoczony zabudowaniami rozlokowanymi po obu stronach osi głównej. Pośrodku założenia, przy zachodniej pierzei dziedzińca, frontem do drogi wyznaczającej główną oś układu wzniesiono drewniany dwór. Wnętrza kwater sąsiadujących z zabudowaniami zajmowały uprawy użytkowe.

Dalszych zmian dokonano w Górce w II połowie XIX w. za rządów syna Platona – Michała Korybut Daszkiewicza (ur. w 1860 r., zm. po 1928 r.) i jego żony Adolfiny (zm. po 1939 r.). Powstały wtedy nowe budynki gospodarcze (m.in. drewniana obora przy południowej pierzei dziedzińca i drewniany spichlerz przy alei dojazdowej). Na wzgórku w północnej części założenia stała piwnica lodownia, a na północ od dworu wzniesiono, istniejący jeszcze w końcu lat 70. XX w. szalet dworski (zamieniony w tym czasie na wędzarnię), zaś przy wschodniej pierzei dziedzińca po 1890 r. wzniesiono stodołę. Jednocześnie dokonano przekształceń ogrodów łamiąc dotychczasowy układ. Wyprowadzono drogę z dziedzińca, biegnącą przez ogrody na zachód od dworu i łączącą się z drogą do wsi w północno-zachodnim narożniku kompozycji. Przy tej drodze i w sąsiedztwie zabudowań dokonano nowych nasadzeń. Uzupełniono część szpalerów i alei, ale też wprowadzono kilka swobodnych grup drzew i krzewów. Poszerzono ogrody od wschodu o dwa duże prostokątne wnętrza, oddzielone od siebie aleją lipową, stanowiącą przedłużenie jednej z poprzecznych osi pierwotnej kompozycji, biegnącej wzdłuż północnej pierzei dziedzińca. Przy granicach nowych wnętrz, otoczonych od południa i wschodu lasem, posadzono szpalery lipowe, modrzewiowe i inne. Dokonano także nowych nasadzeń brzóz i topól w alei dojazdowej. Po rozbudowie kompozycja zajmowała obszar o powierzchni około 13 ha.

W końcu XIX w. wnętrze dziedzińca przekształcono w zieleniec, na którym posadzono lipy, brzozy, świerki, klony i topole. Powstała w ten sposób w centrum układu ozdobna część kompozycji. Funkcje ozdobne pełnił też teren położony na zachód od dworu, gdzie pomiędzy drzewami owocowymi dosadzano coraz to nowe krzewy. Przekształcenia ogrodu wyraziły się także w likwidacji części dróg biegnących po granicach dawnych kwater oraz w likwidacji części towarzyszących im nasadzeń, a także w przebudowie sadzawek. Na przełomie XIX i XX w. w ogrodach znajdowały się trzy istniejące do dziś sadzawki – dwie położone w południowo-wschodnim narożniku pierwotnego ogrodu i jedna przy głównej osi, w południowo-zachodniej kwaterze założenia.

Rozpoczęte w II połowie XIX w. prace kontynuowane były w XX w. Stale dokonywano w Górce nasadzeń uzupełniających istniejącą już kompozycję i wznoszono coraz to nowe budynki. Na przełomie XIX i XX w. wybudowano drewnianą stajnię pomiędzy oborą a spichlerzem, murowany budynek dla służby folwarcznej na południe od dworu, magazyn na siano przy zachodniej granicy założenia i magazyn stojący na południe od stodoły. Po zniszczeniach dokonanych w czasie I wojny światowej (między innymi przez pożar, który dotknął także dwór), zbudowano przy dziedzińcu murowany budynek przeznaczony dla rządcy (przebudowany później na garaże). Dwór wyremontowano i istnieje on do chwili obecnej. Według tradycji ustnej miał on być wzniesiony po pożarze dawnej siedziby w 1889 lub 1890 r., który spowodował przeniesienie zabudowań na nowe miejsce. Ani układ przestrzenny założenia, ani stan dworu pochodzącego z I połowy XIX w. nie wskazują jednak na taki rozwój wypadków. Wydaje się więc, że przekaz ustny mylnie utożsamia z istniejącym dworem wydarzenie, które być może dotyczyło innych zabudowań Górki (niewykluczone, że przesunięto w czasie przekaz o pożarze pierwotnego dworu Krzeczowskich).6

Po Michale Korybut Daszkiewiczu, wymienianym jako właściciel Górki jeszcze w 1928 r.,7 dobra te odziedziczyła jego córka Helena Jeżewska (ur. w 1890 r., zm. w 1984 r.), żona Bronisława Jeżewskiego. Po wybuchu II wojny światowej oraz wywiezieniu Heleny Jeżewskiej i Adolfiny Korybut Daszkiewiczowej w głąb ZSRR majątek opustoszał i uległ znacznej dewastacji. Mimo powrotu Jeżewskiej w 1946 r., został po wojnie w całości rozparcelowany, a siedlisko dworskie przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu w Krynkach, które pozostawało użytkownikiem obiektu jeszcze w latach 80. XX w.8

 

Górka - park i dwór

Ogród dworski w Górce - widok na dwór od północnego-wschodu - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2201

Poza remontami i przebudową części zachowanych budynków dworskich nie poczyniono tu po wojnie większych inwestycji. Wzniesiono tylko dla potrzeb mieszkańców kilka niewielkich drewnianych szop i budynków gospodarczych oraz wygrodzono część terenów w obrębie ogrodu. Zaniedbane ogrody, w części tylko użytkowane przez mieszkańców dworu jako teren upraw warzywnych, znacznie zarosły samosiewami drzew i zaroślami. Usunięto stąd wiele starych drzew, a część wnętrz zamieniono na pola uprawne lub pastwiska. Na początku lat 80. XX w. rozebrano spichlerz dworski, który stał w sąsiedztwie alei dojazdowej.9

 

Górka - park

Ogród dworski w Górce - widok od południa na zielniec i wnętrze dziedzińca - stan z 1988 r.
Po prawej stronie jedna z okazałych starych topól; w głębi magazyn z przełomu XIX i XX w. oraz stodoła z I połowy XIX w.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW OSOZ Białystok, nr D 2202

Do lat 80. XX w. w Górce przetrwały: kompleks zabudowań dworskich (dwór, stodoła, stajnia, obora, magazyn, budynek służby folwarcznej, przebudowana rządcówka i szalet), zieleniec w centrum założenia, fragment alei dojazdowej, aleja lipowa we wschodniej części kompozycji, 3 sadzawki i część nasadzeń wokół dawnych kwater ogrodowych, noszących jeszcze ślady regularnej kompozycji. Roślinność obiektu składała się z ponad 20 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych. Starodrzew pochodził w większości z końca XIX w. i z I połowy wieku XX, a składał się z lip, klonów pospolitych i jesionolistnych, brzóz, świerków, topól białych, osik oraz wierzb. Zachowały się ponadto: modrzew ze starego szpaleru i 6 wyróżniających się dębów szypułkowych rosnących w północnej części ogrodu oraz kilka topól białych sadzonych około połowy XIX w. Wśród zarośli przetrwały lilaki, karagany, śnieguliczki i tawuły pochodzące z nasadzeń ogrodowych. Dobrze widoczny od północy i zachodu ogrodowy drzewostan tworzył w krajobrazie malowniczą grupę, wyróżniającą się na tle sąsiadującego z założeniem lasu. Walory widokowe obiektu podnosił kompleks zabytkowych zabudowań zachowanych wewnątrz założenia.10

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 Piscovaja kniga grodnenskoj ekonomii, t. I, Wilno 1881, s. 11

2 AGAD, Metryka Litewska, Rejestry podymnego… Województwo trockie 1690 r., s. 129

3 Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej, dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia [w:] Biblioteka Kórnicka

4 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 40, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 91-92

5 Żychliński Teodor, Złota księga szlachty polskiej, t. XIII, Poznań, s. 48

6 Informacje ustne Chołowoca Jana, zam. w Górce; Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Górce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 40, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 91-92

7 Bielski Tomasz, Krynki i okolice, Poznań 1978, maszynopis w posiadaniu Archiwum Archidiecezji w Białymstoku, s. 269, 295, 303, 398-399; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 126

8 Informacje ustne Chołowoca Jana, zam. w Górce i Samul Tamary, zam. w Białymstoku oraz Sobocińskiego Mieczysława, zam. w Krynkach

9 Sokołowski Zbigniew, Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972, s. 17

10 Zawistowski Andrzej, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Górce, Białystok 1978, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 40, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 92-93

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Górka, józef maroszekKategoria:dworski