Cześniki

Ogród dworski - kwaterowy, powstały w II połowie XVI w. na miejscu wcześniejszej siedziby dworskiej i rozwijany w wiekach XVII oraz XVIII, a po 1874 r. rozbudowany i przebudowany w duchu krajobrazowym

Dawna nazwa: Czasniki, Cześniki

Gmina: Sitno

Położenie obiektu: na południowo-wschodnim skraju wsi Cześniki, na niewielkim wyniesieniu zlokalizowanym przy rozwidleniu dróg wiejskich, na zachodnim skłonie tego wyniesienia, na południe od asfaltowej drogi do Kolonii Cześniki

Pierwsze historyczne informacje o wsi Cześniki pojawiają się w końcu XIV wieku, a istnienie tej wsi potwierdzają też wzmianki z 1431 r.¹

Na początku XVI w. właścicielem Cześnik (nazwanych w źródłach Czesniki villa) był Arnolfus Podhorecki, odnotowany w księgach poborowych woj. bełskiego. W tym czasie Cześniki należały do parafii Łabunie w powiecie grabowieckim.² Użycie w tym czasie określenia villa mogłoby ewentualnie sugerować istnienie siedziby dworskiej, jednak dokładniejsza data powstania tej siedziby nie jest znana, a nawet nie znamy lokalizacji pierwszej siedziby dworskiej w Cześnikach.

W II połowie XVI w. Cześniki przeszły na własność rodziny Lipskich. Przed 1560 r. i co najmniej do roku 1578 właścicielem wsi Cześniki był Świętosław Lipski, jeden ze współpracowników i klientów Jana Zamoyskiego. Lipski płacił podatki od 6 łanów i 7 zagród.³

Za czasów Świętosława Lipskiego prawdopodobnie powstała w Cześnikach siedziba dworska usytuowana na południowo-wschodnim skraju wsi, na wyniesieniu zlokalizowanym przy rozwidleniu dróg wiejskich. Siedziba ta otrzymała kwaterowy układ, który później stał się podstawą kompozycji rozwijanej w XVII i w XVIII wieku.

W XVII wieku Cześniki często zmieniały właścicieli, a w końcu tego stulecia znajdowały się w posiadaniu rodziny Głogowskich. W 1705 r. folwark należał do Mikołaja i Zofii z Żółkiewskich Głogowskich.⁴

Ukształtowana w wiekach XVII i XVIII kompozycja założenia przetrwała do II połowy XIX wieku. Składała się z ogrodu ozdobnego usytuowanego w rozwidleniu dróg wiejskich oraz z prostokątnego, wydłużonego dziedzińca gospodarczego, położonego na południe i południowy-zachód od tego ogrodu, ciągnącego się wzdłuż drogi dojazdowej do obiektu, dochodzącej do drogi Cześniki - Wolica Śniatycka. (Przy tej drodze mieścił się też późniejszy warzywnik.) Dwór stał w północnej części dziedzińca gospodarczego i zwrócony był frontem w stronę ogrodu. Od strony południowo-wschodniej ogród ograniczała droga biegnąca z północy na południe po jego granicy i prowadząca do położonej około 500 m na południe od założenia cegielni.⁵

W II połowie XIX . Cześniki oraz pobliski Bożydar należały do rodziny Wronowskich. W tym czasie dobra te były zaniedbane i poważnie zadłużone, co w końcu spowodowało wystawienie ich na licytację. Wystawione na licytację Cześniki i Bożydar kupił w 1874 r. Julian Antoni Sierakowski (ur. w 1841 r., zm. w 1904 r.), uczestnik Powstania Styczniowego. Po jego śmierci majątek przeszedł w spadku na jego syna Adama Wiktora Sierakowskiego.⁶

Za czasów Sierakowskich dokonano przebudowy założenia dworsko-ogrodowego. Przesunięto m.in. oś kompozycyjną dotychczas biegnącą z północnego-zachodu na południowy-wschód w ten sposób, żeby biegła z północy na południe, równolegle do drogi dojazdowej przebiegającej po granicy założenia do nieistniejącej już wówczas cegielni. Nowe budynki gospodarcze oraz czworaki usytuowano przy drodze wiejskiej z Cześnik, na północ od dworu. Nowy dziedziniec gospodarczy umiejscowiono na północny-zachód od dworu, a teren ogrodu zmodernizowano.

Od elewacji frontowej dworu Sierakowskich urządzono ogromny, mający 50-100 m średnicy podjazd z gazonem. Wcześniej przy północno-wschodniej granicy ogrodu usypano platformę, na której stał zapewne pawilon ogrodowy, a gdzie Adam Sierakowski wybudował w 1904 r. kaplicę - grobowiec rodzinny. W grobowcu tym znajdują się epitafia Juliana Sierakowskiego, zmarłego w 1904 r. i Adama Sierakowskiego, zmarłego w 1938 r. Pochowano tam także żonę Adama Julię Sierakowską, zmarłą w 1937 r. Do grobowca prowadziła od drogi wiejskiej starsza, czterorzędowa aleja lipowa.

Wnętrze ogrodu przekształcono w duchu krajobrazowym komponując koliste klomby i swobodne grupy roślin oraz sadząc drzewa i krzewy różnych gatunków. Obok powstałego w ten sposób parku, na zachód od niego, za budynkami stojącymi w centrum założenia mieściły się sad i warzywniki sąsiadujące z drogą do Wolicy Śniatyckiej. Na południe od dworu, na terenie części dawnego dziedzińca gospodarczego założono drugi warzywnik. Wzdłuż północno-zachodniej granicy parku ustawiono nowe budynki. Stały tu stajnia z oborą (późniejsza owczarnia), rządcówka, budynek gospodarczy, budynek mieszkalny i obora. Przy drodze ze wsi wzniesiono obszerny czworak. Główny wjazd do założenia znajdował się teraz od strony północnej. Teren założenia był w całości ogrodzony drewnianym płotem i drutem kolczastym. Takie dziewiętnastowieczne rozplanowanie założenia przetrwało do czasów II wojny światowej i dość dobrze je przedstawia wykonany w 1946 r. planik.⁷

Dwór w Cześnikach na początku XX w.

www.bc.wbp.lublin.pl

Nasadzenia parkowe uzupełniano na początku XX w. i w okresie międzywojennym. Nie powodowało to jednak zasadniczych zmian układu ukształtowanej już siedziby. Całość opisanej kompozycji zajmowała teren o powierzchni około 12,5 ha.

Ostatnimi właścicielami Cześnik byli Maria i Władysław Sierakowscy, przy czym w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej majątek ten był już w dużym stopniu rozparcelowany, podobnie jak i drugi folwark Sierakowskich - Bożydar.

We wrześniu 1939 r. przy drodze dojazdowej do dawnego dziedzińca gospodarczego, w południowo-wschodnim rogu sadu zlokalizowano polowy cmentarzyk żołnierzy polskich poległych w walce z Niemcami. Po wojnie ich ciała ekshumowano, a miejsce lokalizacji tego cmentarza upamiętniono drewnianym krzyżem.

W latach II wojny światowej Cześniki znajdowały się pod zarządem niemieckim. Zabudowania gospodarcze, drewniany dwór oraz park przetrwały okupację bez większego szwanku.

W 1945 r. majątek Cześniki został objęty reformą rolną i rozparcelowany. Teren siedliska dworskiego wraz z parkiem i zabudowaniami przekazano wówczas w użytkowanie Związkowi Samopomocy Chłopskiej.⁸ Według przedwojennego rejestru pomiarowego, powtórzonego po II wojnie światowej majątek Cześniki obejmował 495 ha gruntów, w tym ogrodów warzywnych 4 ha i 5667 m², a ogrodów owocowych 7 ha (park nie został w tym rejestrze uwzględniony).

W planie sytuacyjnym Ośrodka Cześniki z 1946 r. park został ujęty, choć jak się wydaje część wnętrz parkowych wykorzystywana była wówczas pod uprawy użytkowe. Po 1945 r. następowały bowiem dewastacja i sukcesywne niszczenie założenia, a już wcześniej, podczas przemarszu Armii Czerwonej wnętrza parkowe i sad zostały zdewastowane, podobnie jak część zabudowań dworskich. Drewnianego dworu, w którym zamieszkali byli fornale dworscy nie remontowano i w końcu rozebrano go sprzedano. Podobny los spotkał ocalałe po wojnie budynki gospodarcze, toteż jedynym zachowanym budynkiem dworskim pozostał murowany grobowiec rodziny Sierakowskich. Sukcesywnie likwidowano sady i warzywniki, a użytkowany w latach 80. XX w. przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną Kolonia Cześniki teren dawnego założenia wykorzystywany był głownie jako pole uprawne. Na tzw. pozostałość po parku dworskim składały się na początku lat 80. XX w. według Jana Góraka 44 drzewa (29 lip, 12 kasztanowców, 2 modrzewie, jedna topola i krzewy).⁹ Spis ten musiał jednak odbiegać od rzeczywistości lub obejmować jedynie część terenu dawnego założenia, gdyż liczba starych drzew obiektu zachowanych do 1989 r. była większa, choć ówczesny użytkownik (RSP Kolonia Cześniki) dokładał wszelkich starań by przyspieszyć całkowitą zagładę resztek dawnej kompozycji. Między innymi teren parku zaorano, a pozostałe stare drzewa stały wśród zbóż doznając różnych uszkodzeń mechanicznych podczas prac polowych toteż stopniowo usychały i następnie były usuwane.

Generalnie, po 1945 r. nastąpiła gwałtowna dewastacja założenia. Stopniowo rozebrano wszystkie budynki dworskie z wyjątkiem grobowca, choć i ten został zrujnowany. Zlikwidowano sad i warzywniki, wycięto większość drzew parkowych, a teren parku zaorano, podobnie jak wcześniej zaorano tereny ogrodów użytkowych i części gospodarczej. Z całej kompozycji przetrwały tylko resztki parku, a pozostałe części funkcjonalne założenia przestały istnieć. W wyniku zniszczeń obszar, na którym pozostały jakiekolwiek elementy dawnej kompozycji skurczył się do około 3,75 ha.¹⁰

Ze względu na szczupłość informacji historycznych trudno dziś określić czy poza ogólną lokalizacją założenia i ewentualnie niektórymi drogami w jego sąsiedztwie przetrwały do lat 80. XX w. jakieś elementy kompozycji istniejącej w Cześnikach w wieku XVI. Można jednak przypuszczać, że ówczesna kwaterowa kompozycja dała początek późniejszym układom przestrzennym istniejącym w wiekach XVII i XVIII oraz później więc jakieś elementy tej kompozycji mogły przetrwać w użytkowych częściach założenia aż po wiek XX (np. sytuacja dziedzińca gospodarczego i dworu, układ dróg wiodących ze wsi do ogrodu i na dziedziniec gospodarczy oraz miejsce lokalizacji ogrodu kwaterowego, później parku). Jednak spośród tu wymienionych elementów do lat 80. XX w. przetrwała tylko lokalizacja parku, gdyż dwór, dziedziniec gospodarczy i prowadzące do nich drogi uległy wcześniej zniszczeniu. Być może z osiemnastowiecznej kompozycji zachowały się też 2 lipy, które mogły zostać posadzone w tym stuleciu. Z kompozycji ukształtowanej po 1974 r. zachowały się: część drzew parkowych sadzonych w XIX i XX . (w tym część drzew czterorzędowej alei lipowej i fragmenty szpalerów przy granicy parku), platforma z ruinami grobowca oraz drogi jezdne biegnące po granicach założenia. Z elementów powstałych później należy wspomnieć drewniany krzyż stojący w miejscu cmentarza z 1939 r.¹¹

Do roku 1989 pozostały Cześnikach tylko nieliczne stare drzewa, za to niektóre z nich były cenne i miały charakter pomnikowy. Najstarsze były tu dwie lipy rosnące w sąsiedztwie kaplicy, z których jedna miała 120 cm, a druga 140 cm średnicy pnia (niestety obie chore). Do najstarszych drzew należało też 7 lip drobnolistnych o średnicach pni 90-140 cm, pochodzących z końca XVIII stulecia lub z I połowy wieku XIX. Z drzew sadzonych około połowy XIX w. i w II połowie tego stulecia przetrwały: rosnąca w sąsiedztwie szosy lipa o średnicy pnia 70 cm, modrzew o średnicy pnia 82 cm, rosnący nieopodal drogi przecinającej park, topola czarna o średnicy pnia 92 cm, lipy z czterorzędowej alei o średnicach pni od 50 do 70 cm oraz sadzone w końcu XIX w. lipy, jesiony, kasztanowce i wierzba o średnicach pni 50-87 cm. Przetrwała też część drzew sadzonych w I połowie XX w. (przed 1940 r.) - były to kasztanowce, lipy, modrzewie, grochodrzew i jesiony o średnicach pni 40-55 cm. Drzewa młode występowały w zasadzie tylko przy drogach biegnących poza terenem dawnej kompozycji. Z krzewów spotykało się jedynie nieliczne grupy bzów czarnych oraz kilka grup różnogatunkowych (przy ruinach kaplicy, na terenie dawnego warzywnika oraz dawnej części gospodarczej). Skład gatunkowy roślinności obiektu był bardzo ubogi gdyż na terenie dawnego parku i w jego sąsiedztwie występowało tylko 17 gatunków drzew i krzewów ozdobnych i owocowych.¹²

W czasach swojej świetności, znacznie większy niż obecnie teren założenia, leżący na zachodnim skłonie wzgórza i w sąsiedztwie lokalnych dróg, był zewsząd dobrze widoczny i pełnił istotne funkcje w krajobrazie. Po zniszczeniu większości kompozycji funkcje te znacznie zmalały, niemniej w końcu lat 80. XX w. teren dawnego parku nadal przedstawiał się bardzo malowniczo. Był dobrze widoczny od wschodu i zachodu oraz z biegnącej obok drogi i zwracały tam uwagę egzemplarze najstarszych drzew. Z terenu parku rozciągały się widoki na północ, południe i zachód na okoliczne pola i łąki oraz wieś.¹³

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Czopek Barbara, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego państwa polskiego), Wrocław 1988, s. 76 i 88

² AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddz. I, Księgi poborowe woj. bełskiego z 1531 r., nr 36 mf 32749

³ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddz. I, Księgi poborowe woj. bełskiego z 1560 r., j.w.

⁴ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 42

⁵ AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego], kolumna VI, sekcja XI

⁶ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, księga hipoteczna nr 1, dobra Bożydar, t. I i księga hipoteczna nr 5, dobra Cześniki

⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Zamościu, księga hipoteczna nr 28, Plan rozparcelowanego majątku Cześniki z 1946-48 r., skala 1:4000

⁸ AP w Zamościu, Starostwo Powiatowe Tomaszowskie, Parcelacja majątków państwowych 1948 r., nr 609, k. 5

⁹ Górak Jan, Materiały do historii parków zabytkowych woj. Zamojskiego, Zamość 1980, s. 42

¹⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Cześnikach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Cześnikach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Cześnikach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Bondaryk Danuta, Żukowski Jacek, Niepsuj Renata, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Cześnikach, Zamość 1989, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Karte des Zamoscen Kreises..., XVIII/XIX w.

AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr 1313, Mapa województwa lubelskiego z 1826 r. (J. Colberga)

www.bc.wbp.lublin.pl

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, CześnikiKategoria:dworski