Derło

Ogród dworski - kwaterowy, tarasowy, renesansowy, powstały w XVI w., a w wiekach XVII i XVIII przebudowywany w duchu barokowym

Dawna nazwa: Derło

Gmina: Rokitno

Położenie obiektu: na terenie opadającym ku południowi i zachodowi do doliny strumienia, przy drodze do Janowa i Woroblina

Pierwotnie Derło stanowiło własność królewską i wchodziło wraz z wsiami Rokitno, Michałki, Lipnica oraz Szurowice w skład wójtostwa michałowskiego należącego do starostwa brzeskiego (zob. Michałki).¹ Folwark w Derle został rozmierzony w XVI w. podczas pomiary włócznej i nadano mu klarowny układ przestrzenny, w którym kwadratowy teren podzielony był na cztery kwadratowe kwatery. Tego typu kwaterowa, zajmująca kwadratowy teren kompozycja była typowa dla renesansowych założeń dworskich i folwarcznych zakładanych na tych terenach w XVI w. dobrach królewskich i w dobrach królewskich dworzan. Tym, co odróżniało ją od innych był tarasowy układ kwater, gdyż aby uzyskać odpowiedni dla ulokowania siedziby teren musiano tam przeprowadzić prace ziemne polegające na podwyższeniu znacznych połaci gruntu, zwłaszcza w zachodnich częściach przyszłego założenia. W efekcie teren siedziby w Derle opadał tarasowo w kierunku południowym i zachodnim i rozciągała się z niego panorama widokowa na okoliczne pola i łąki nad strumieniem, na których już w XVI w. wykopano też stawy, a także ulokowano przy strumieniu młyn wodny (funkcjonujący jeszcze w XIX w.).²

Cztery rozmierzone w XVI w. kwatery, położone na północ od traktu brzeskiego i zachód od drogi łączącej Derło z Janowem i Woroblinem, zostały później (być może dopiero w XVIII w.) uzupełnione o kolejne dwie położone na wschód od tej drogi. Chociaż nie zachowały się przekazy historyczne pozwalające bliżej poznać przeznaczenie i kompozycję poszczególnych kwater, to zapewne - wzorem innych renesansowych siedzib folwarcznych - poszczególne kwatery pełniły różne funkcje. Niektóre zajęte były przez zabudowania i gumna, a niektóre przez ogrody. Wydaje się, że oddalenie Derła od wójtostwa w Michałkach mogło powodować, że już w XVI w. istniejący tam budynek dworu rządcy lub dzierżawcy mógł być bardziej okazały niż w innych folwarkach, a także mógł tam zostać urządzony ogród włoski o przewadze funkcji użytkowych, lecz z roślinnością ozdobną na obrzeżach kwater.³ Cały kwaterowy układ dzięki dzielącym kwatery drogom i alejom oraz szpalerom je otaczającym okazał się, jak wiele podobnych, bardzo trwały i utrzymywał się aż do XIX w., choć zapewne wygląd i wystrój poszczególnych kater mogły w późniejszych wiekach ulegać zmianom i różnym barokowym modyfikacjom. Stopniowo bowiem ogrody rozrastały się zajmując teren między górnymi tarasami a stawami i powstało regularne, kwaterowe i tarasowe założenie, w którym cztery górne, powstałe wcześniej kwatery zajmowały zabudowania i ogrody, a kwatery niższe zajmowały sady i warzywniki. Kwatery górne, gdzie na jednej z osi stał dwór nabierały wraz z rozbudową założenia charakteru coraz bardziej reprezentacyjnego. Całość tej tarasowej kompozycji zajęła obszar o powierzchni około 7 ha.⁴
Niemal przez cały czas istnienia folwark w Derle stanowił własność państwową - w okresie przedrozbiorowym była to królewszczyzna, a po 1815 r. przejął te dobra rząd Królestwa Polskiego.⁵ Po Powstaniu Listopadowym, w roku 1836 Derło, pierwotnie związane z Michałkami, odłączono od tych dóbr i włączono do dóbr Kijowiec, które zostały nadane obywatelowi rosyjskiemu Pawłowi Simiszynowowi.⁶
Jednakże, jak wynika z rejestru pomiarowego z 1841 r., przepisanego w 1847 roku przez Ignacego Schumanna, do dóbr rządowych Derło należał m.in. folwark o powierzchni 275 morgów i 64 prętów, obszary włościańskie – 662 morgi i 246 prętów, młyn – 182 pręty, karczma – 12 morgów i 84 pręty oraz lasy – 230 morgów i 187 prętów. Grunty prywatne obejmowały 6 morgów i 274 prętów. Łącznie Derło obejmowało w tym czasie obszar 1 210 morgów i 150 prętów. Sam folwark Derło obejmował: zabudowania i ogród – 1 morga 78 prętów i 105 prętów, ogród – 1 morga 138 prętów, za młynem – 244 pręty, ogród nad stawem – 96 prętów i 112 prętów, przy drodze do Terespola – 3 morgi i 49 prętów, droga do Terespola – 1 morga i 112 prętów, za zabudowaniami folwarcznymi – 7 morgów i 21 prętów, przy drodze do wsi sześć działek: 12 morgów i 90 prętów, 6 morgów i 183 pręty, 113 prętów, 272 pręty, 1 morga i 166 prętów, 82 pręty, przy Mogiłkach – 31 morgów, 71 prętów i 161 prętów, Półdupki – 24 morgi i 5 prętów, pod Zastwianką – 1 morga i 96 prętów, Płesyska – 12 morgów i 143 pręty, ku granicy od Błonia – 3 morgi i 57 prętów oraz 3 morgi i 18 prętów, przy granicy od Błonia nad rowem – 1 morga i 198 prętów, za Rzeczką – 40 morgów i 56 prętów, ku granicy od Błonia – 20 morgów i 64 pręty, droga z folwarku do Janowa – 3 morgi i 208 prętów, przy drodze do Janowa – 9 morgów i 207 prętów, przy granicy cieleśnickiej – 56 morgów i 63 pręty, przy granicy cieleśnickiej pod stawem – 24 morgi i 244 prętów, staw z rowem – 2 morgi i 177 pręty, droga z folwarku do wsi – 2 morgi i 34 pręty.⁷
Także w latach 1854-1866 dobra Derło i Kajetanka pozostawały własnością rządową i do 1867 r. były wydzierżawiane. Według „Wykazu porównawczego ilości i stanu wszelkich budowli folwarcznych i propinacyjnych w Dobrach Rządowych Derło i Kajetanka jakie w akcie podania pro 1854-1866 wskazanymi a obecnie przy wyjściu dzierżawcy z possessyi znalezionymi”, znajdującego się w aktach pt. „Dzierżawa dóbr rządowych Derło i Kajetanka w latach 1854/1867” w AP w Radomiu, na obszarze dóbr Derło znajdowały się następujące budynki:

• folwark czyli dom mieszkalny o długości 29 ¾ łokcia, szerokości 14 ¾ łokcia, wysokości 5 ½ łokcia, „z drzewa tartego, częścią ciesanego, w zamek, na przyciesiach, z jednym kominem murowanym nad dach wyprowadzonym, ściany zewnątrz szabrowane w połowie gliną na łaty, stoi frontem na wschodnio południową stronę, kryty słomą, stan średni:,
• kaplica o długości 15 łokci, szerokości 14 łokci, wysokości 6 łokci, „z drzewa tartego, w sześcian zbudowana, kryta słomą, stoi przy dworze, stan zły”,
• lamus o długości 6 ½ łokcia, szerokości 6 ½ łokcia, wysokości 7 łokci, „z dawnej dzwonnicy przerobiony, z drzewa tartego, w zamek, na podwalinach stojący, zrąb na czterech słupach, ściany tarcicami szalowane, z wystającym gankiem wchodowym, dach słomą kryty, stan zły”,
• chlewy o długości 45 łokci, szerokości 9 ¼ łokcia, wysokości 3 ½ łokcia, „z drzewa różnego i chrustu postawione, czyli z rozebranej karczmy i skutkiem starości i złego stanu zawalone”,
• chlewek o długości 9 ½ łokcia, szerokości 9 ¾ łokcia, wysokości 3 ½ łokcia, „z drzewa łupanego i ciesanego w słupy postawiony, oparty o poprzedni, dach słomiany, stan średni”,
• spichlerz o długości 30 ¼ łokcia, szerokości 15 ¼ łokcia, wysokości 4 ¾ łokcia, „z drzewa tartego, w zamek, na podmurowaniu z cegły palonej, na wapno, dach słomą kryty, stan dobry”,
• obora I o długości 54 ¾ łokcia, szerokości 17 łokci, wysokości 4 ¼ łokcia, „pomiędzy nowym spichlerzem a stodołą stojąca, z drzewa tartego i oszastów ociesywanych w słupy, na podmurowaniu z kamieni polnych i podwalinach zbudowana, dach słomą kryty, stan średni”,
• szopa o długości 36 ¼ łokcia, szerokości 15 ½ łokcia, wysokości 4 ½ łokcia, „z drzewa tartego i oszastów, w słupy i zamek, na trzech sochach zbudowana, na podmurowaniu z kamieni, na wapno i podwaliny, dach słomą kryty, stan dobry”,
• stodoła o długości 105 ¾ łokcia, szerokości 18 ¾ łokcia, wysokości 5 ½ łokcia, „z drzewa tartego i oszastów, w zamek i słupy, na przyciesiach i podmurowaniu zbudowana, dach słomą kryty, stan dobry. Była też druga stodoła o długości 18 ½ łokcia, szerokości 12 łokci, wysokości 3 łokci”,
• owczarnia, wozownia i stajnia o długości 54 ½ łokcia, szerokości 15 ¼ łokcia, wysokości 5 ¼ łokcia, „pod jednym dachem zbudowana z drzewa sosnowego, oszastów i bali w słupy, na podmurowaniu z kamieni, dach słomą kryty, stan dobry.
• obora II o długości 35 ½ łokcia, szerokości 10 ¾ łokcia, wysokości 4 ½ łokcia, z drzewa w słupy na przyciesiach i podmurowaniu, dach kryty słomą, stan średni”,
• dom mieszkalny „dla ordynaryuszów” o długości 32 łokci, szerokości 10 łokci, wysokości 4 łokci, „dawniej gorzelnia, z drzewa opałowego, w słupy, ściany częścią szabrowane gliną na łaty, komin sztangowy, u wierzchu nadmurowany, dach słomą kryty, stan zły”,
• młynek wodny o długości 14 ¾ łokcia, szerokości 10 łokci, wysokości 6 łokci, „z drzewa tartego w zamek, na podwalinach i palach zbudowany, dach słomą kryty, stan zły”,
• most o długości 18 ¾ łokcia, szerokości 12 łokci, wysokości 2 – 5 ¾ łokcia, „z upustem przy tymże młynie, z drzewa kostkowego, tartego i oszastów zbudowany, stan średni.
• studnia głębokości 10 łokci cembrowana drzewem opałowem i balami, z sochą i żurawiem, stan średni”,
• chałupa dla pachciarza o długości 18 łokci, szerokości 9 łokci, wysokości 3 ¼ łokcia, „z opałów, w słupy, sień zaś z chrustu w kołki pleciona, komin sztangowy, dach słomą kryty, stan zupełnie zły i nieużyteczny”,
• szopa na siano na łąkach o długości 32 łokci, szerokości 14 łokci, wysokości 4 ¾ łokcia, „z drzewa w słupy postawiona, dach słomą kryty, stan dobry”,
• karczma zajezdna o długości 28 łokci, szerokości 18 ¼ łokcia, wysokości 5 łokci, „z drzewa tartego i opałów, w słupy, na podmurowaniu i przyciesiach postawiona, komin murowany nad dach wychodzący, dach słomiany, stan średni”,
• dom czworak o długości 25 ½ łokcia, szerokości 15 łokci, wysokości 4 łokci, „z bali rzniętych w węgieł pobudowany, na podmurowaniu z kamieni polnych, na wapno, dach słomą kryty, komin murowany z cegły palonej, stan dobry”.

Było tam też w tym czasie pięć mostów drewnianych: jeden z nich o długości 15 łokci znajdował się na drodze od wsi Derło do Janowa; drugi o długości 24 łokci na drodze z folwarku Derło do Bohukał i Terespola; trzeci o długości 8 łokci na drodze z folwarku do wsi Derło; dwa kolejne mosty leżały na drodze z Derła do Woroblina, każdy o długości 15 łokci. Każdy most miał, według wykazu, 12 łokci szerokości. Ich jakość oceniono jako średnią. Rosły 184 drzewa owocowe i 527 drzew dzikich, do których zaliczano zarówno drzewa ozdobne sadzone w ogrodach, jak i drzewa ine niż owocowe wyrosłe z samosiewów. Spośród tzw. drzew dzikich w Derle rosły 2 lipy, 194 topole, 14 klonów, 14 jesionów, 17 jarzębin, 1 jałowiec, 7 brzóz i 278 wierzb, co w sumie daje 527 drzew dzikich, zaś w 1866 roku w skład inwentarza folwarcznego wchodziło 8 koni i 17 młodzieży, 5 par wołów, 38 krów dojnych, 37 jałówek i cieląt, 2 buhaje, 80 owiec i 5 sztuk trzody chlewnej, co zostało potwierdzone 5 kwietnia 1869 r. przez byłego już dzierżawcę Wincentego Sadowskiego, który zarządzał folwarkiem Derło do 1 czerwca 1867 r.⁸
Z tego okresu pochodzi plan sytuacyjny budowli dworskich w dobrach Derło, na którym widoczne są zbudowania stojące u zbiegu trzech dróg: do wsi Derło (od północnego-wschodu), do Terespola (od południowego-wschodu) i do Janowa Podlaskiego (od zachodu). Ta ostatnia biegnie obok stawu i młyna na osi południowej (bocznej) elewacji dworu położonego w zachodniej części założenia, ale za stawem skręca na wschód, biegnie między ogrodem warzywnym za stawem, a ogrodem warzywnym przy dworze, po czym skręca na północ i prowadzi na otoczony zabudowaniami gospodarczymi dziedziniec ulokowany we wschodniej części założenia. Przebieg tej drogi odzwierciedla część dawnego, kwaterowego podziału założenia, składającego się z kilku kwater ogrodu, dwóch dziedzińców i stawu. Poza tym, na planie widać jeszcze jeden ogród – owocowy – ulokowany na pn.-wsch. od dworu, pasiekę, na zachód od dworu oraz budynki inwentarskie, magazynowe i inne skupione wokół podwórza w północno-wschodniej części kompozycji.⁹

Plan siedziby folwarcznej w Derle z 1856 r. - skan ze zbiorów Piotra Pikuły

oryg. AP Radom,, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Gubernii Radomskiej, Kileckiej, Siedleckiej, nr 20395 (ZDP ISS nr 250)

Bardzo podobny stan przedstawia wykonany w 1869 r. plan granic folwarku Derło.¹⁰

Plan granic folwarku Derło z 1869 r. - kopia w posiadaniu Piotra Pikuły

oryg. AP Radom, Nadanie w majorat dóbr rządowych Hołowczyce, Mierzwica, Bonin, Derło, Malowa Góra i Horbów generałowi Nirod 2-mu nr 250
(SAM 0591)

Sytuacja własnościowa dóbr Derło w II połowie XIX w. wydaje się w świetle dostępnych dokumentów archiwalnych dość złożona. Zapewne mamy więc do czynienia ze zmianami własnościowymi dotyczącymi nie tylko samego folwarku Derło, ale też gruntów szerzej pojętych dóbr Derło obejmujących także grunty włościańskie i inne oraz zmian dotyczących dóbr sąsiednich, przy czym zmiany te mogą być krótkotrwałe i dotyczyć nie tylko właścicieli ale też i dzierżawców.

Na przykład, zgodnie z ukazem z 27 marca 1866 r. dobra rządowe Hołowczyce, Mierzwica i Bonin w powiecie konstantynowskim oraz Horbów, Derło i Malowa Góra w powiecie bielskim z częścią lasu z leśnictwa janowskiego nadane zostały w majorat Aleksandrowi, synowi Eustachego hrabiemu Nirod II, genarał-lejtnantowi, dowódcy 2 dywizji kawalerii w mieście Krzemieńczuk.¹¹ Jak zauważa Piotr Pikuła Generał Aleksander Nirod (1805-1881) brał udział w oblężeniu Warszawy podczas Powstania Listopadowego, w kampanii węgierskiej oraz był dowódcą korpusu na granicy kaukasko-tureckiej. Od 1859 należał do Świty Jego Cesarskiej Mości. Wielokrotnie odznaczany. Zmarł w Petersburgu. Акты, собранные Кавказской археографической комиссией: Том XI., Тифлис, 1888, s. IX.¹² Pełnomocnikiem generała do załatwiania wszystkich czynności administracyjnych został Stanisław Budziszewski były naczelnik Wydziału w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych.¹³

Generał Aleksander Nirod II - zdjęcie ze zbiorów Piotra Pikuły

Proces Przekazywania dóbr hrabiemu Nirodowi rozciągał się jednak w czasie, m.in. 13/25 czerwca 1867 r. spisano protokół przekazania folwarku w dzierżawę generałowi Nirodowi na rok 1867/1868, ponieważ nie było Najwyższego Ukazu darowizny tych dóbr na rzecz hr. Niroda, więc należało mu je oddać w dzierżawę jako osobie, na rzecz której ma przejść na stałe donacyjne posiadanie. Zatem na mocy Reskryptu Zarządu Finansów w posiadanie dzierżawne folwarków Derło i Malowa Góra na rok 1867/1868 został wprowadzony generał Nirod działający za pośrednictwem pełnomocnika Budziszewskiego.¹⁴ Generał Nirod został jednak wymieniony w spisie właścicieli ziemskich guberni siedleckiej z 1888 roku jako właściciel folwarków: Bonin, Hołowczyce, Mierzwice, które oddane były w dzierżawę, oraz Horbowa oddanego w administrację zarządcy i Malowej Góry administrowanej przez pełnomocnika.¹⁵ Nie wymieniono wśród tych majątków Derła. W tym samym roku jako właściciel Derła wymieniony został w spisie właścicieli ziemskich w guberni siedleckiej i ich majątków Paweł Pikuła¹⁶, który był właścicielem co najmniej 18 morgów ziemi w okolicy.¹⁷
Tenże Paweł Pikuła, ur. 15 listopada 1836 r. w Polatyczach¹⁸, później, w latach 60. XIX w. najzamożniejszy włościanin ze wsi Derło od 1 czerwca 1867 r. w imieniu gen. Niroda zarządzał folwarkiem Derło. Pozostał on związany z Derłem przez ponad 50 lat i był zarządcą i dzierżawcą tego folwarku nieprzerwanie do lat międzywojennych XX w.¹⁹ Był on jednym z przywódców oporu unitów przeciw rusyfikacji, między innymi uczestnikiem obrony cerkwi unickiej w Pratulinie w 1874, więźniem X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej i zesłańcem. Z okresu jego dzierżawy zachowała się m.in. fotografia grafa i grafini Nirod z odręczną dedykacją w języku rosyjskim u góry zdjęcia „Szanownemu P. M. Pikule”. Na dole zdjęcia dodano „Od grafa i grafini Nirod Listopad 1894 r.” Według Piotra Pikuły zdjęcie przedstawia jedynego syna generała - Aleksandra (1858-1902) ), wraz z żoną, Sofią Iwanowną Winkler, pochodzącą z Brześcia Litewskiego.²⁰

Zdjęcie z 1894 r. przedstawiające syna generała Aleksandra Nirod wraz z żoną Zofią - ze zbiorów Piotra Pikuły

W świetle akt Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie w II połowie XIX w. Derło znalazło się w rękach rosyjskiej rodziny Kirpiczowych.²¹ A ostatnią przed I wojną światową właścicielką Derła była według tych akt Zofia Kirpiczowa, która w Derle nie mieszkała, więc ten majątek nadal pozostawał w dzierżawie Pawła Pikuły.²² Około 1915 r. na schodach przed gankiem dworu w Derle wykonana została rodzinna fotografia, na której widoczni są od lewej: Anzelm Pikuła (ur. 1903), Marian Pikuła (ur. 1905), syn Pawła, wówczas około dziesięcioletni oraz ich matka Michalina Pikuła (ur. 1860).²³

Fotografia rodzinna Pikułów na schodach dworku w Derle z ok. 2015 r. - ze zbiorów Piotra Pikuły

Jak się wydaje, mimo przejścia majątku w ręce prywatne nie nastąpił rozwój kompozycji założenia. Majątek był bowiem stale wydzierżawiany, a istnienie niewielkiej, otaczającej dwór części ozdobnej należy zapewne przypisać działaniom dzierżawców. Część ta nie posiadała zresztą wyraźnych cech stylowych i nawet można przypuszczać, że w porównaniu do epok wcześniejszych ozdobne elementy założenia uległy w XIX w. ograniczeniu.
Po wybuchu wojny w 1915 r. doszło do przymusowej ewakuacji mieszkańców Derła w okolice Mińska, zaś w samym Derle w wyniku pożaru zniszczeniu uległa część zabudowań gospodarczych.

Paweł Pikuła w Stawropolu 26 czerwca 1918 r. - zdjęcie ze zbiorów Piotra Pikuły

reprodukowane na okładce książki Piotra Pikuły Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich

Wracając z Mińska, rodzina Pikułów zatrzymała się w folwarku Pacjany, który stał się ich tymczasowym miejscem schronienia. Według przekazów rodzinnych, przenosząc się do folwarku Pacjany, Paweł Pikuła rozdał swoją ziemię w Derle mieszkańcom i pracownikom, natomiast w czasie wojny za swoją postawę polityczną trafił na Kaukaz, skąd wrócił po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, po czym 9 listopada 1920 r. udzielił pełnomocnictwa swojemu siostrzeńcowi Bazylemu Tomaszukowi do prowadzenia większości swoich spraw związanych z własnym i zarządzanym majątkiem (miał wówczas 84 lata). Chociaż stałą siedzibą tak Pawła Pikuły, jak i Bazylego Tomaszuka stały się wówczas Pacjany, w których Paweł zmarł 1 stycznia 1928 r., to jednak w latach 20. XX w. Paweł wracał do Derła, a w 1921 r. nawet mieszkał na terenie tego folwarku, o czym świadczy zachowana z tego roku pocztówka.²⁴

Pocztówka z 1913 r. - ze zbiorów Piotra Pikuły

Pocztówka z 1921 r. - ze zbiorów Piotra Pikuły

Po wybuchu I wojny światowej majątek Derło przejął Zarząd Okręgu Dóbr Państwowych w Siedlcach, który go w latach 1915-1919 wydzierżawiał 41 osobom - okolicznym rolnikom i dawnej służbie folwarcznej. W związku z tym, że ogólny obszar dóbr wynosił wówczas 429 morgów (około 214 ha), przeciętna wielkość poszczególnych wydzierżawianych działek wynosiła około 11 morgów (około 5 ha).²⁵ Ówczesne władze rolne zamierzały dokonać parcelacji majątku w Derle, jednak - jak pisano - „z centrum przy parcelacji można wydzielić kolonię wielkości 40 morgów dla jednostki inteligentniejszej i bardziej rolniczo wykwalifikowanej".²⁶ Ponadto, 9 i ½ morga ziemi (niecałe 5 ha) zarezerwowano na ewentualne potrzeby szkoły.²⁷
Przed przystąpieniem do parcelacji dokonano lustracji zabudowań na terenie folwarku, a jej stan w 1920 r. przedstawiał się następująco.

• Dom mieszkalny 31x14 łokci, zniszczony [zapewne dwór]
• Dom mieszkalny 32x15 łokci, jedna izba ukazowa
• Dom mieszkalny 15x7 ½ łokci, w stanie średnim
• Dom mieszkalny 27x9 łokci, zniszczony [trzy ostatnie obiekty, to zapewne czworaki]
• Stodoła 70x18 łokci, w stanie średnim
• Stajnia 63x17 łokci, zrujnowana
• Wozownia 29x172 łokci, w stanie średnim
• Obora 30x15 łokci, część rozebrana
• Spichrz 28 1/2x13 ½ łokcia, w stanie średnim
• Chlewy 16 1/2x13 ½ łokcia, zniszczone
• Szopa 27x24 łokci, stara zniszczona.

Wszystkie wymienione zabudowania były drewniane i pokryte słomą.²⁸
Oprócz zabudowań na terenie obiektu znajdowała się skromna zieleń ozdobna otaczająca dwór zlokalizowany w zachodniej części założenia. Przed dworem znajdował się podjazd, do którego wiodła aleja łącząca się z drogą przecinającą założenie (oddzielającą dawne 4 kwatery zachodnie od późniejszych dwóch wschodnich). Część ozdobną przy dworze otaczały sady (zajmujące mniej więcej pozostały teren dawnych kwater zachodnich). Wschodnią część założenia zajmowały zabudowania i podwórza gospodarcze (ulokowane mniej więcej w północnej z dawnych kwater wschodnich) oraz sad położony na południe od tych zabudowań (zajmujący mniej więcej teren południowej kwatery wschodniej). W tym czasie nie istniały już stawy, których część osuszono, a część zarosła olsem.²⁹
Spośród elementów, jakie pojawiły się na terenie założenia w okresie międzywojennym, a przed parcelacją majątku, wymienić należy drewniany, istniejący do dziś krzyż, jaki został ustawiony w sadzie położonym we wschodniej części założenia w 1918 r. przez nastawionych patriotycznie (i podczas okupacji niemieckiej biorących czynny udział w działaniach POW) chłopów z Derła i dawnych pracowników folwarcznych dla uczczenia odzyskania Niepodległości Polski. Krzyż ten podstawiono na dawnej granicy między guberni siedlecką, a utworzoną w 1913 r. gubernią chełmską przyłączoną do Rosji.³⁰
Parcelację majątku przeprowadzono w latach 1920-1923, a teren siedliska dworskiego nabył wówczas Ignacy Szumaczuk, którego potomkowie gospodarowali tu jeszcze w latach 80. XX w. Podczas parcelacji rozebrano i wywieziono z terenu założenia wszystkie zabudowania, umieszczając te, które można było złożyć z powrotem na terenie majątku w Kijowcu.
Ignacy Szumaczuk jeszcze w latach 20. XX w. wzniósł na terenie założenia nowe zabudowania mieszkalne i gospodarcze lokując je na terenie dawnej części gospodarczej. Z terenu dawnej części ozdobnej sukcesywnie wycięto większość drzew na budulec lub na opał. Sady usytuowane w zachodniej części założenia wymarzły zimą 1939-1940 r. toteż ich miejsce zajęły po II wojnie światowej nieużytki, na których wypasano krowy. Zniszczona więc została w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej kwaterowa kompozycja o metryce jeszcze szesnastowiecznej. Teren założenia został bowiem przystosowany do potrzeb zwykłej zagrody chłopskiej, a miejsce dawnych ogrodów zajęły pastwiska i zarosły samosiewy (z wyjątkiem terenu w zachodniej części założenia, gdzie nadal utrzymywano sad).

Mapa z 1931 r. przedstawiająca Derło

oryg. WIG, Brześć nad Bugiem, pas 40, słup 37

Do lat 80. XX w. z renesansowej kompozycji Derła przetrwały jedynie: sztucznie usypana platforma tarasowa, droga dojazdowa i ślady po dawnych stawach. Z elementów późniejszych zachowały się jedynie nieliczne stare drzewa sadzone w II połowie XIX w. i na początku wieku XX. W tym czasie roślinność obiektu była już bardzo uboga. Składała się z zaledwie dziesięciu gatunków drzew i krzewów i rosło tu tylko 10 starych drzew ozdobnych i niewielka liczba starych drzew owocowych. Poza tym, wśród samosiewów drzew można było spotkać grupy bzów i lilaków pozostałe z dawnych nasadzeń ogrodowych.
Po zniszczeniu większości kompozycji, przekształceniu terenu przez nowe zabudowania chłopskie i zasłonięciu obiektu od strony szosy przez młode olsy obiekt nie pełnił już w krajobrazie istotnej roli, chociaż nie zmieniła się jego lokalizacja i nadal z tarasów górnych rozciągały się szerokie widoki na dolinę strumienia i okoliczne pola, a tarasy te były dobrze widoczne z biegnącej obok szosy do Janowa.³¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Widok na teren ogrodu dworskiego w Derle - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Cichońska Barbara, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Michałkach, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

² Informacje ustne Szumaczuka Józefa, zam. w Derle

³ Wśród miejscowej ludności utrzymuje się tradycja, że w na terenie siedliska w Derle istniał też przed założeniem folwarku kościół, a także związany z nim cmentarz, w związku z czym północno-wschodnia część założenia nazywana była „Kastełyska". Potwierdzeniem tej tradycji było odnajdywanie tam kości ludzkich podczas eksploatacji żwiru.

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Derle, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej⁵ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 83, Dobra Derło

⁶ AP Lublin, Państwowe Biuro Notarialne w Białej Podlaskiej, Akta hipoteki, nr 83, Dobra Derło; W 1710 r. wymieniana jest też w źródłach wieś Derło należąca do klasztoru O.O. Dominikanów w Brześciu Litewskim – zob. Rys dziejów zakonu dominikańskiego w Polsce w dwóch tomach, ułożył X. Sadok Barącz, Lwów 1861, s. 376, https://bc.dominikanie.pl/dlibra/publication/150/edition/140/content

⁷ AP Lublin, Rejestr pomiarowy szczegółowy wsi rządowych Derło i Kajetanka (35/115/0/2.8/456), [w:] Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski. Wydział Skarbowy; Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 190

⁸ AP Lublin, Rejestr pomiarowy szczegółowy wsi rządowych Derło i Kajetanka (35/115/0/2.8/456), [w:] Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski. Wydział Skarbowy oraz Rejestr szczegółowy podziałowo – klasyfikacyjny folwarku Derło (35/115/0/2.8/457), [w:] Komisja Województwa Lubelskiego i Rząd Gubernialny Lubelski. Wydział Skarbowy; AP Radom, Dzierżawa dóbr rządowych Derło i Kajetanka w latach 1854/1867, [w:] Izba Skarbowa Siedlecka, nr 80 oraz nadanie w majorat dóbr rządowych Hołowczyce, Mierzwica, Bonin, Derło, Malowa Góra i Horbów generałowi Nirod 2-mu, nr 250; Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 195 i 196

⁹ AP Radom, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej, nr 20395 (ZDP ISS, nr 250)

¹⁰ AP Radom, Nadanie w majorat dóbr rządowych Hołowczyce, Mierzwica, Bonin, Derło, Malowa Góra i Horbów generałowi Nirod 2-mu, nr 250 (SAM 0591); kopia planu w posiadaniu Piotra Pikuły, praprawnuka dzierżawcy folwarku Derło Pawła Pikuły.

¹¹ Na podstawie Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015 s. 27, w związku z: „Gazeta Warszawska”, wtorek, dnia 12 (24) grudnia 1867, G. Welik, Ziemiaństwo guberni siedleckiej 1867-1912, Siedlce 2009, s. 31 oraz AP Radom, Izba Skarbowa Siedlecka, Nadanie w majorat dóbr rządowych Hołowczyce, Mierzwica, Bonin, Derło, Malowa Góra i Horbów generałowi Nirod 2-mu, nr. 250

¹² Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 27

¹³ tamże, s. 27

¹⁴ tamże, s. 28 i 30

¹⁵ Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 31 za G. Welik, Ziemiaństwo guberni siedleckiej 1867-1912, s. 197 i 203

¹⁶ Welik G., Ziemiaństwo guberni siedleckiej 1867-1912, s. 203

¹⁷ AP Lublin, Derło I-II, gmina: Bohukały (35/168/0/7/1246), [w:] Zbiór tabel likwidacyjnych lubelskiej i siedleckiej guberni. Powiat Konstantyn; Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 67

¹⁸ Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 16, 175 i 211

¹⁹ Informacje Pikuły Piotra, praprawnuka Pawła Pikuły

²⁰ Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s. 31-32

²¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307, operat parcelacyjny majątku Derło

²² AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307, operat parcelacyjny majątku Derło; Informacje ustne Szumaczuka Józefa, zam. w Derle

²³ Zdjęcie z zbiorów Piotra Pikuły, praprawnuka Pawła Pikuły oraz informacje tegoż

²⁴ Informacje Piotra Pikuły, praprawnuka Pawła Pikuły oraz pocztówka z jego zbiorów; Pikuła Piotr, Wierny ojców wierze. Paweł Pikuła z Derła wobec martyrologii Unitów Podlaskich, Siedlce 2015, s.131²⁵ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307, operat parcelacyjny majątku Derło

²⁶ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307, operat parcelacyjny majątku Derło

²⁷ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307 i 2308

²⁸ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 2307 i 230

²⁹ Informacje ustne Szumaczuka Józefa, zam. w Derle

³⁰ Informacje ustne Szumaczuka Józefa, zam. w Derle; Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Derle, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

³¹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Cichońska Barbara, Bondaryk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Derle, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, DerłoKategoria:dworski