Izbisk Majdan

Ogród dworski – eklektyczny, o przewadze form krajobrazowych, powstały w latach 1892-1901 na miejscu wcześniejszego folwarku

Dawna nazwa: Izbisk

Gmina: Gródek

Położenie obiektu: w dolinie rzeki Świniobródki, na puszczańskim uroczysku otoczonym wzgórzami porośniętymi lasem, na skraju bagiennych łąk, w sąsiedztwie bijącego źródliska

Plan założenia dworsko-ogodowego w Izbisku Majdanie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Przed 1866 r. uroczysko puszczańskie, na którym później powstała siedziba folwarczna, należało do dóbr gródeckich i było wykorzystywane przez budników potażowych. W 1863 r. księżna Ludwika Sapieżyna sprzedała dobra Gródek i Waliły Albertowi Brachfogelowi, a 27 maja 1866 r. uroczysko Majdan Izbisk nabył obywatel pruski Albert Jonas (syn Wilhelma). Po jego śmierci 21 marca 1886 r. właścicielem uroczyska został jego syn Otton Emil German Jonas (również obywatel pruski).

Zarówno Albert, jak i Otton Jonas sami nie gospodarzyli w Majdanie Izbisku, lecz folwarkiem zarządzał Abram Rosenbaum (syn Jankiela), który w 1865 r. podpisał kontrakt dzierżawny na 36 lat, który nie wygasł w momencie sprzedaży majętności Eugenii Hasbach w 18932r. lecz miał być dalej kontynuowany. W latach 1866-1892 na uroczysku funkcjonował folwark, w którym stały budynki wzniesione przez Abrama Rosenbauma: dwór (o rozmiarach 17 x 8,5 m, parterowy, drewniany, kryty dachówką, mieszczący 5 pokoi) i budynki hodowlano-magazynowe (dwie obory stodoła na zboże, stodoła na siano, kuźnia, maneż dla koni, drwalnia). Za gumnem wzniesiono też 4 drewniane, kryte deskami czworaki (dwa mniejsze o jednym pomieszczeniu i dwa większe o dwóch pomieszczeniach), przy których zbudowano też chlewki na inwentarz należący do służby. Całość zabudowy była drewniana, kryta gontem i dranicami. Na pamiątkę potażowni pozostawiono tam rozłożystą sosnę, rosnącą na dziedzińcu jeszcze w latach 80. XX w.

W 1892 r. Otton Jonas sprzedał Eugenii Hasbach, córce Karola Deckera, żonie Artura Hasbacha, fabrykanta dojlidzkiego i kupca białostockiego drugiej gildii, dobra Waliły wraz uroczyskami Piesczaniki, Stary Most, Wiłowaczka, Majdan Izbisk i Suchy Las oraz z „zagrodą chłopską po Gacku”. Dobra te liczyły wówczas 2940 dziesięcin ziemi (około 3211 ha).¹

Po 1892 r. dokonano przebudowy folwarku przystosowując go do potrzeb rezydencjonalnych Hasbachów. Do dworu dobudowano murowaną, parterową, krytą dachówką kuchnię. Drogę od dworu w kierunku Świnobrodu obsadzono aleją sosnową, a na zachód od dworu urządzono krajobrazowy klomb (także obsadzony sosnami). Pozostawiono bez zmian istniejące zabudowania gospodarcze, ale znacznie rozszerzono siedzibę dodając ogród ozdobny przy dworze, urządzając park leśny, sadząc sad i obsadzając drogi różnogatunkowymi alejami. Kompozycję ogrodu ozdobnego tworzyły malownicze grupy drzew i krzewów oraz kwietniki rozrzucone na trawnikach. Zakładając park leśny wykorzystano istniejący wąwóz i naturalny drzewostan, który uzupełniono nasadzeniami drzew i krzewów. Całość uzupełniały sady i ogród warzywny. Wzdłuż granic ogrodów użytkowych rosły szpalery drzew posadzone bardziej ze względów użytkowych (jako ochrona od wiatru) niż dla ozdoby. Całość nie miała bowiem charakteru kompozycji stricte ozdobnej, nie było tam właściwie parku, ani wydzielonego ogrodu ozdobnego, a jedynie towarzyszące zabudowie nasadzenia drzew i krzewów ozdobnych, wprowadzone też tu i ówdzie do sadów i ogrodów warzywnych. Do celów rekreacyjnych wykorzystywano też część sąsiadującego z założeniem lasu.²

Wyrokami sądów pokoju – białostockiego i grodzieńskiego, wydanymi 25 października 1899 r., 26 stycznia 1901 r. i 26 sierpnia 1901 roku dobra Majdan Izbisk, z powodu obciążenia długami zostały wystawione na sprzedaż. 29 lipca 1904 roku Artur Hasbach po wykonaniu postawionych warunków nabył je za sumę 10 tys. rubli.

W 1901 roku dobra Majdan Izbisk obejmowały:

– teren folwarku – 1,8 ha (1 dziesięcina 1440 sążni2),

– ziemię orną na miejscu wyrąbanego lasu – 43,1 ha (39 dziesięcin 1500 sążni2),

– starą ziemię orną – 11,0 ha (10 dziesięcin 200 sążni2),

– łąki – 22,3 ha (20 dziesięcin 1 tys. sążni2),

– łąki zarosłe zaroślami – 61,0 ha (56 dziesięcin 2300 sążni2),

– łąki po wyrąbanym lesie – 24,5 ha (22 dziesięcin 1200 sążni2).

W sumie w 1901 roku było 198,2 ha, gdy w 1892 roku całość gruntów obejmowała tylko 86,27 ha. Prócz dworu zbudowanego przez dzierżawcę Abrama Rozenbluma w Majdanie Izbisku w 1901 roku znajdowały się:

– dobudówka do dworu, pozostająca pod jednym z nim dachem, krytym dachówką, mieszcząca kuchnię,

– stary, drewniany domek dla czeladzi, parterowy, jednopokojowy, z sienią, kryty deskami, wielkości w podstawie 7×6 arszynów (5×4 m),

– dobudowany do domku dla czeladzi chlewik drewniany, 6×6 arszynów (4,3×4,3 m),

– drewniana kuźnia, kryta deskami, 5×5 arszynów (3,6×3,6 m),

– drewniany, parterowy dom dla czeladzi, o jednym pomieszczeniu, z sieniami, 7×5 arszynów (5×3,6 m),

– drewniany, kryty deskami chlewik dla świń, 4×3 arszyny (3×2 m),

– drewniany, parterowy, kryty deskami dom dla czeladzi, dwupokojowy, 18×6 arszynów (13×4,3 m),

– drewniany, parterowy, stary, kryty deskami dom czeladny z 1 pokojem i sieniami, 17×5 arszynów (12×3,5 m)

– drewniana, stara, kryta deskami obora, 11×3 arszynów (8×2 m), – drewniana obora, kryta deskami, 51×12 arszynów (36×8,5 m),

– drewniana, kryta gontem stodoła na zboże, 45×18 arszynów (32×12,8 m)

– dobudowany do stodoły drewniany, kryty deskami kierat koński, 9×9 arszynów (6,4×6,4 m),

– drewniana, stara, kryta deskami drewutnia, 6×6 arszynów (4,3×4,3 m),

– zbudowana przez Jankiela Mojżeszowicza Lejbowicza Rafałowskiego drewniana, kryta deskami stodoła na siano, 9×6 arszynów (6,4×4,3 m).

Po ewakuacji w 1915 r. do Rosji rodziny Hasbachów, a także służby i innych mieszkańców Majdanu Izbiska, doszło do zniszczenia części zabudowań folwarcznych. Do 1918 r. w opuszczonych zabudowaniach stacjonował oddział wojsk niemieckich i jednocześnie jeszcze w czasie wojny Niemcy odbudowali część zniszczonych zabudowań. Odzyskawszy folwark po wojnie Hasbachowie próbowali przed rokiem 1924 odbudować zabudowania i uzupełnić nasadzenia. Przed dworem usytuowano wtedy rondo kwiatowe, na którego środku posadzono gruszę, uzupełniono nasadzenia w sadzie, a drogę z Królowego Mostu do dworu obsadzono w latach 1923-1924 lipami z domieszką brzóz (posadzono tam samosiewy z majątku Tylwica), przedłużając w ten sposób wcześniej istniejącą aleję sosnową. Po 1924 r. na wschód od klombu sosnowego zasadzono szpaler lip mający chronić sad przed wiatrem i oddzielać część rekreacyjno-ozdobną założenia od użytkowej. Wokół dworu posadzono też różne krzewy ozdobne (m.in. róże, trzmieliny, śnieguliczki), a przy dworze pojedynczą brzozę. Na wschód od czworaków wydzielono działki dla pracowników folwarcznych.³

Eugenia (Jenny) Hasbach, z domu Decker - zdjęcie z 1920 r.
[w:] Kozłowska-Świątkowska Elżbieta, Józef Mroszek, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 97

Siedziba dworska w Izbisku Majdanie na "Odęcznym szkicu majątku Waliły" z lat 20. XX w.
AP Białystok, PUZB 152, k. 14
Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2483

W okresie międzywojennym Majdan Izbisk służył nie tylko rodzinie Hasbachów. Urządzano tu liczne polowania z udziałem wielu gości (mogło w nich uczestniczyć nawet 200 - 250 osób). Bywały na nich znane osoby jak Kazimierz Sosnkowski (w okresie drugiej wojny światowej naczelny wódz polskich sił zbrojnych na Zachodzie), Tadeusz Zbigniew Kasprzycki (Szef Oddziału III Sztabu Generalnego, a w latach 30. XX w. minister spraw wojskowych), a także wojewodowie (białostoccy, łódzcy, warszawscy i wileńscy).⁴

W latach 30. XX w. Izbisk Majdan otrzymała w posagu córka Artura Hasbacha – Elżbieta Dumowa.⁵

We wrześniu 1939 r. w obliczu inwazji wojsk radzieckich właściciele Majdanu Izbiska uciekli do Warszawy. Dwór i folwark opustoszały i w latach 1941-1944 odwiedzane były głównie przez partyzantów. W 1944 r. majątek przekazano na cele reformy rolnej, a część siedliska przejęta została przez Nadleśnictwo Żednia.⁶ Zrujnowany dwór dotrwał do lat 50. XX w., kiedy to został przez Nadleśnictwo rozebrany (uzyskany z rozbiórki materiał zużyto do budowy leśniczówki w Stanku). Pozostałe zabudowania folwarku także uległy zniszczeniu, a teren dziedzińca zalesiono. Sad zdziczał i zwolna ubywało w nim drzew, a nasadzenia ozdobne zostały wycięte lub zdominowane przez samosiewy.

Park dworski w Izbisku Majdanie
Widok z terenu dawnego ogrodu ozdobnego na szczątki szpaleru lipowego przy drodze do Stanku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2178

Park dworski w Izbisku Majdanie
Widok z terenu dawnego ogrodu ozdobnego w kierunku północno-zachodnim na aleję dojazdową
sadzoną w 1924 r. - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastaler, Neg. OW PZOZ Białystok, nr D 2177

Do lat 80. XX w. pozostało jedynie kilka większych drzew, w tym fragmenty alei lipowo – brzozowej sadzonej w 1924 r. i kilka starych sosen, ślady szpalerów na granicy sadu i dziedzińca oraz ślady ruin dworu i innych zabudowań. W tym czasie rosło tu zaledwie 12 gatunków drzew i krzewów. Mimo prawie całkowitego zniszczenia dawnej kompozycji uroczysko w Izbisku Majdanie, dzięki urokowi naturalnego krajobrazu pozostawało nadal miejscem pięknym i malowniczym.⁷

Aleja stanowiąca najenniejszą pozostałość dawnej kompozycji została później objęta ochroną konserwatorską.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Miasta polskie w Tysiącleciu, pod red. Pazyry Stanisława, t. I, Warszawa 1965, s. 260-261; AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 1721 i 6044; Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku

² Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Majdanie Izbisku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 48, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 103

³ Elżbieta Kozłowska-Świątkowska. Maroszek Józef, Hasbachowie. Z rodzinnego sztambucha, Białystok 2011, s. 92-98; Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku; Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Majdanie Izbisku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 48, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 103; Bończak-Kucharczyk Ewa, Założenia dworsko-ogrodowe wiejskich posiadłości Hasbachów (Dojlidy, Stanek, Majdan Izbisk) [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 39-41

⁴ Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku i p. Trzeciaka, zam. w Sofipolu; Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Majdanie Izbisku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 48, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 103; Bończak-Kucharczyk Ewa, Założenia dworsko-ogrodowe wiejskich posiadłości Hasbachów (Dojlidy, Stanek, Majdan Izbisk) [w:] Śladami Hasbachów, Białystok 2013, s. 39-41

⁵ Informacje ustne Białkowskiej Marianny, zam. w Białymstoku i p. Trzeciaka, zam. w Sofipolu

⁶ AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 34 i 35

⁷ Informacje ustne p. Trzeciaka, zam. w Sofipolu; Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Majdanie Izbisku, Białystok 1979, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 48, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 103

Inne źródła:

AP Białystok, Zbiór Kartograficzny, nr 1271, 16644

Nowa mapa topograficzna zachodniej Rosji, tzw. dwuwiorstówka, Piotrograd 1913-1914 (zdjęcia terenowe z 1886 r.), Skala 1:84000

Karte des westlichen Russlands, b.m. Druck 1915, Skala 1:100000

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Izbisk Majdan, józef maroszekKategoria:dworski