Jabłeczna

Park klasztorny - krajobrazowa kompozycja powstała po 1810 r. w wyniku przebudowy i rozbudowy wcześniejszej, istniejącej od XIV w. siedziby klasztornej, rozwijana do końca XIX w.

Dawna nazwa: Klasztor w Jabłecznej

Gmina: Sławatycze

Położenie obiektu: kompozycja krajobrazu i ulokowanych nad Bugiem na wypiętrzeniu terenu obiektów klasztornych, wykorzystująca naturalne lasy i zbiorniki wodne oraz nadbużańskie łąki, obecnie przy granicy państwa, niegdyś rozciągająca się także po drugiej stronie granicy

Usytuowanie założenia klasztornego w Jabłecznej na mapie w skali 1:25 000 (lata 80. XX w.)

Według legendy klasztor w Jabłecznej został założony w miejscu zatrzymania się ikony św. Onufrego, która płynęła Bugiem z nieznanego miejsca.¹ Stanowi ona do dziś najcenniejszy element wyposażenia cerkwi klasztornej i ściąga co roku w dniu św. Onufrego (25 czerwca) duże grono wiernych.

Pierwsza wzmianka historyczna świadcząca o istnieniu tego klasztoru pochodzi z roku 1498 i jest to data zapisana na należącej do klasztoru ewangeli.² Z faktu posiadania przez klasztor już w końcu XV w. iluminowanych rękopisów wnioskować można, że założony on został wcześniej, a w roku 1498 był już rozwiniętym ośrodkiem kultowym posiadającym bibliotekę. J. Kadylak przypuszcza, że twórcy malowideł w kościele na zamku lubelskim, wykonanych w czasach Władysława Jagiełły na przełomie XIV i XV w. byli prawdopodobnie mnichami z Jabłecznej³, co ewentualnie potwierdzałoby domniemania o znacznie wcześniejszym założeniu klasztoru.

Klasztor położony był na terenie nadanym w 1499 r. Mikołajowi Nassucie⁴ i stanowił wydzieloną enklawę, jednakże kolejni właściciele okolicznych dóbr (Nassuta, Bohowitynowie, Zabrzezińscy, Boguszowie, Płońscy, Leszczyńscy, Sapiehowie Kodeńscy) byli „dobroczyńcami klasztoru".⁵ Po roku 1596 klasztor w Jabłecznej pozostał jedynym, który nie popisał aktu unii brzeskiej. W Jabłecznej rezydował prawosławny biskup chełmski Paisjusz Czerkawski.⁶

Aż do roku 1795 Jabłeczna pozostawała w dyzunii będąc najdalej na zachód wysuniętym ośrodkiem prawosławia w województwie brzeskim. Po trzecim rozbiorze i przyłączeniu tej części Polski do Austrii Jabłeczna została przyporządkowana prawosławnemu biskupstwu bukowińskiemu. Po roku 1815 klasztor wszedł w skład prawosławnej diecezji mińskiej. Następujące po sobie kampanie wojenne epoki napoleońskiej, a także brak zainteresowania ze strony biskupów rezydujących w odległych ośrodkach spowodowały, że klasztor znacznie podupadł. Po roku 1840 Jabłeczna została przyporządkowana nowoutworzonej prawosławnej diecezji warszawskiej. W tym samym roku rozpoczęła się z inicjatywy prawosławnego biskupa warszawskiego Antoniego (Rafalskiego) gruntowna przebudowa klasztoru. Wzniesiono wówczas murowaną cerkiew oraz szereg murowanych budynków mieszkanych.⁷ Jak pisze monografista powiatu bialskiego Bolesław Górny: „Mniej więcej do 1840 r. mnisi klasztoru w Jabłecznej siedzieli spokojnie w swoim klasztorze oddając posługi religijne dla prawosławnych mieszkających wówczas w Warszawie. W czasie prześladowań religijnych prowadzonych przez moskali po roku 1863, a szczególniej po skasowaniu unii w 1875 r., klasztor w Jabłecznej stał się jednym z poważnych ośrodków i atutów rządu rosyjskiego przy nawracaniu unitów i rzymsko-katolików na prawosławie i to nie tylko na terenie powiatu ale całego Podlasia i Chełmszczyzny"⁸. Mnisi jabłeczyńscy porzucili więc swoje odludzie i zajęli się działalnością społeczną oraz charytatywną, która jednak prowadziła do rusyfikacji okolicznej ludności, co nota historyczna umieszczona w klasztorze, a przeznaczona dla odwiedzających ujmuje następująco. „Po powrocie w roku 1975 na łono Kościoła Prawosławnego chełmskich unitów w historii klasztoru zaczyna się nowy, światły okres, klasztor staje się ośrodkiem duchowo - oświatowym dla ludzi Chełmszczyzny i Podlasia".⁹ Jednym z ważnych elementów tej działalności było założenie w roku 1889 szkoły dla psalmistów, na których istniało duże zapotrzebowanie w związku z przymusowym nawracaniem dawnych parafii unickich na prawosławie. We wsi Jabłeczna wzniesiono wówczas także murowany, piętrowy dom, mieszczący szkołę kształcącą nauczycieli parafialnych szkółek cerkiewnych.

W końcu XIX w. było w Jabłecznej 12 mnichów, zabudowania składały się z 10 budynków, a obszar gruntów klasztornych wynosił 100 morg.¹⁰

Po utworzeniu w roku 1905 prawosławnego biskupstwa chełmskiego, któremu klasztor w Jabłecznej został przyporządkowany, mnisi w dalszym ciągu prowadzili wspieraną przez państwo aktywną działalność na polu propagowania prawosławia.¹¹ W tym czasie klasztor znacznie się rozbudowuje. Powstają nowe świątynie (pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej - za bramą, oraz pod wezwaniem Św. Ducha - nad Bugiem), a także pustelnie. W 1900 r. w lesie klasztornym, nad brzegiem jeziora Białego (obecnie poza granicami Polski) wzniesiono pustelnię, przy której w roku 1909 wybudowano kaplicę pod wezwaniem błogosławionych Sergiusza i Hermana, cudotwórców wałaamskich.¹² Mniej więcej w tym samym czasie, bo w roku 1908 została założona w Jabłecznej szkoła gospodarstwa wiejskiego, której celem było podnoszenie kultury rolnej wśród okolicznej ludności prawosławnej.¹³

Po wybuchu I wojny światowej w roku 1914 klasztor i okoliczna ludność zostały ewakuowane do Moskwy i aż do 1918 r. obiekty klasztorne były praktycznie pozbawione opieki. Po roku 1918 nastąpiła odbudowa klasztoru ze zniszczeń wojennych, jednakże wobec postawy władz polskich klasztor nie mógł już prowadzić tak szerokiej działalności jak przez rokiem 1914. W roku 1934 zezwolono mu na ponowne otwarcie szkoły psalmistów i uruchomienie w latach 1934-1938 kolonii letnich dla dzieci warszawskich.¹⁴

Największe zniszczenia klasztoru miały miejsce podczas II wojny światowej. W końcu 1939 r. władze radzieckie skonfiskowały obszerne dobra klasztorne położone na prawym brzegu Bugu (gdzie były też pustelnie mnichów i jedna drewniana kaplica). 10 sierpnia 1942 r. Niemcy podpalili klasztor - zniszczono wówczas 2 budynki murowane i jeden drewniany oraz zdewastowano cerkiew pod wezwaniem św. Jana Apostoła. Spalone zostały biblioteka z cennymi rękopisami oraz archiwum klasztorne.¹⁵

Odbudowa klasztoru z tych zniszczeń prowadzona była etapami w całym okresie powojennym, praktycznie do końca XX w. Od roku 1945 był to jedyny męski klasztor prawosławny w Polsce. Od roku 1974 w Jabłecznej zaczęły się kształcić dwa ostatnie roczniki wyższego seminarium duchownego (prawosławnego) z Warszawy. Przed 1992 r. działało tu Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne.

Jeśli chodzi o rozwój kompozycji przestrzennej, to przypuszczalnie pierwsza cerkiew w Jabłecznej usytuowana była w miejscu obecnych zabudowań klasztornych, jako że jest to jedyne wzniesienie w okolicy, otoczone licznymi rozlewiskami i bagnami. Było to miejsce odosobnione, odległe od siedzib ludzkich, położone wśród odwiecznej dąbrowy, być może wcześniej stanowiącej ośrodek jakiegoś kultu pogańskiego (jak np. w Świętej Lipce). Klasztor powiązany był z rzeką jako podstawowym traktem komunikacyjnym, Zapewne spore znaczenie symboliczne i kompozycyjne posiadała wówczas okoliczna dąbrowa, traktowana podobnie jak liczne gaje w innych założeniach ogrodowych. Duże powierzchnie wód i rozlewisk otoczonych lasami stwarzały tam ponadto warunki odpowiednie do kontemplacji. Nie znamy dziś wyglądu kolejnych drewnianych zabudowań klasztornych, jednak można przypuszczać, że znajdowały się one w tym samym miejscu, co obecny zespół zabudowań klasztornych, a teren wokół nich nie ulegał zasadniczym zmianom aż do 1840 roku. Na wschód i południe od zabudowań mieściły się ogrody użytkowe otoczone wałami chroniącymi przed zalewaniem, a wokół nich rozciągały się lasy i rozlewiska.

Po roku 1840 w związku z budową nowej cerkwi i budynków klasztornych wycięto część dąbrowy, na skutek czego powstały nowe widoki z klasztoru na rzekę i drogę do wsi. Wzniesienie w końcu XIX w. dwóch drewnianych kaplic (Zaśnięcia NMP i Św. Ducha) położonych w pewnej odległości od głównych zabudowań klasztornych i umieszczonych na sztucznie usypanych wzgórkach wzbogaciło widoki z klasztoru. Kaplice te w powiązaniu z drogami, wykopanymi stawami, naturalnymi rozlewiskami, łąkami, dąbrową i geometrycznymi nasadzeniami drzew (przy drogach i ogrodzeniach) oraz pustelnią po drugiej stronie rzeki, stanowiły rozległą, specyficzną kompozycję krajobrazową, znacznie różniącą się od innych założeń ogrodowych, tak klasztornych, jak i świeckich. Mimo pewnej przypadkowości w powstawaniu tej kompozycji była ona bardzo wartościowa ze względu na wyjątkowy charakter i różniący ją od innych nastrój.

Do najważniejszych elementów tej kompozycji w wieku XIX należały: murowana cerkiew pod wezwaniem Jana Apostoła otoczona murem z bramą - dzwonnicą, zabudowania klasztorne otaczające dziedziniec ogrodzony murem (z bramą od strony północnej), zabudowania gospodarcze stojące na zachód od klasztoru, ogrody użytkowe (położone na wschód i południe od zabudowań), skarpy i wały otaczające te ogrody, sadzawka w południowej części ogrodów użytkowych, drogi wokół ogrodów użytkowych, aleje przy drogach biegnących wzdłuż wschodniej i południowej granicy ogrodów użytkowych, droga ze wsi do klasztoru oraz droga z klasztoru do rzeki i pustelni obsadzona aleją różnych gatunków drzew, kaplica pod wezwaniem Zaśnięcia Matki Boskiej stojąca na wzgórku na północ od klasztoru, kaplica pod wezwaniem Św. Duch stojąca na łące na wschód od klasztoru, staw położony na północny-wschód od zabudowań klasztornych, 3 stawy położone w północno-wschodniej części założenia, stara dąbrowa usytuowana na północny-zachód od tych stawów (przecięta drogami spacerowymi), łąki, zagajniki i rozlewiska otaczające te wymienione elementy kompozycji oraz pojedyncze stare drzewa pozostałe po wycięciu części dąbrowy. Po drugiej stronie rzeki kompozycję uzupełniały drewniane domki pustelników oraz drewniana kaplica świętych Sergiusza i Hermana.¹⁶ Należy podkreślić, że w związku z tym iż opisywana kompozycja wykorzystywała w dużym stopniu walory naturalnego krajobrazu trudno było wytyczyć wyraźne jej granice, a tym samym określić np. powierzchnię tego założenia. Wraz z obszernymi fragmentami naturalnego krajobrazu powiązanymi widokowo z wnętrzami sąsiadującymi z klasztorem i obiektami sakralnymi można było tę powierzchnie szacować np. na około 70 ha (z czego około 8 ha zajmowały wody). Przyjęcie innych kryteriów oceny tego, co wchodzi w skład świadomie kształtowanej przez człowieka kompozycji, mogło jednak powodować znaczne różnice w ocenie powierzchni założenia.

W takim stanie założenie przetrwało bez większych zmian do roku 1914. Po I wojnie światowej w związku z prowadzonymi pracami remontowymi wycięto część drzewostanu. Duże przestrzenie łąk wykorzystywane były w okresie międzywojennym jako miejsce rozlokowania pielgrzymów ściągających tu licznie na 25 czerwca każdego roku. W tym okresie nabrała bowiem Jabłeczna znaczenia jako ośrodek pielgrzymkowy i - jak pisał Bolesław Górny - „klasztor był tłumnie odwiedzany na Św. Onufrego".¹⁷

Cerkiew i klasztor w Jabłecznej w 1930 r.
Publ. www.klasztorjableczna.pl

Zniszczenia dokonane podczas II wojny światowej spowodowały znacznie zniekształcenie wcześniejszej kompozycji terenu, która w całości nigdy już nie została odtworzona. Zniszczeniu lub dewastacji uległy stawy, część drzewostanu, drogi (zwłaszcza spacerowe i procesyjne), ogrodzenia oraz część zabudowań.

Powojenna odbudowa ograniczyła się początkowo do remontu zachowanych budynków i wzniesienia nowych oraz do uporządkowania najbliższego otoczenia cerkwi św. Jana Apostoła (czyli siedliska klasztoru). Dewastację kompozycji założenia pogłębiły podziały własnościowe, jak znalezienie się części kompozycji leżącej na prawym brzegu Bugu w ZSRR oraz przejęcie w roku 1950 gruntów klasztornych (w tym terenu dawnej kompozycji krajobrazowej) przez Państwowe Gospodarstwo Rolne Koroszczyn i przeznaczenie tych gruntów na pastwiska. A także wzniesienie przez PGR drewnianych wiat, szop, i zagród dla bydła na północny-wschód od klasztoru, w sąsiedztwie starej alei prowadzącej do rzeki. Ponadto wycięto starą dąbrowę w zakolu starorzecza, zajmującą północną część dawnej kompozycji, pozostawiając jedynie pojedyncze dęby, w większości uznane za pomniki przyrody. Przetrzebiono także starodrzew rosnący w innych częściach założenia. Wzniesiono natomiast wiele drewnianych płotów i innych prowizorycznych ogrodzeń. Ustawiono także krzyż drewniany przy wjeździe do założenia od strony wsi oraz krzyż metalowy (w roku 1978) na wale w południowej części ogrodów użytkowych, na osi drogi z klasztoru biegnącej wzdłuż jednego z naturalnych rozlewisk. Krzyż ten postawiono dla upamiętnienia miejsca, w którym zatonął uczeń seminarium duchownego w Jabłecznej Aleksander Jacewicz. Od tego krzyża rozciągały się widoki na południe, południowy-zachód i zachód, na łąki, rozlewiska i olsy.¹⁸

Do lat 80. XX w. zachowały się głównie te elementy kompozycji, które pochodziły z wieku XIX. Zresztą mimo istnienia wzmianek historycznych dotyczących dziejów klasztoru od XV do XIX w., historia kompozycji przestrzennej aż do wieku XIX jest mało znana. Możemy jedynie przypuszczać, że nie uległa zmianie lokalizacja głównych zabudowań klasztornych oraz że istniejące do dziś wały i skarpy otaczające teren ogrodu użytkowego, jak również usytuowanie sadzawki w tym ogrodzie, pochodzą sprzed wieku XIX. Starsze były też niektóre zachowane stare drzewa, zwłaszcza dęby osiągające średnice pni od 100 do 200 cm, pozostałych z dawnej dąbrowy lub z innych lasów. Z przełomu XVIII i XIX w. pochodziły także najstarsze z sadzonych drzew - lipy w ogrodzie użytkowym i niektóre drzewa w alejach. Można też było sądzić, że z pierwotnego układu zachowały się dwie drogi jezdne - droga ze wsi i droga wiodąca od klasztoru w kierunku rzeki.

Zasadnicze zmiany zaszły w założeniu po 1840 r., przy czym do końca XIX w. przybywały kolejne elementy kompozycji. W końcu XIX w. kompozycja osiągnęła swój ostateczny kształt, w którym regularnie rozplanowane zabudowania, ogrody użytkowe i aleje wiązały się funkcjonalnie i widokowo z rozległymi łąkami, rozlewiskami, stawami, lasami i dąbrową, nad którymi jako akcenty widokowe dominowały dwie drewniane kaplice. Z tej dziewiętnastowiecznej kompozycji do lat 80. XX w. zachowały się: cerkiew pod wezwaniem Św. Jana Apostoła, brama - dzwonnica, ogrodzenie cmentarza cerkiewnego, 3 budynki klasztorne (w tym 2 drewniane i 1 murowany), fragmenty ogrodzeń z muru ceglanego z bramą widokową, 2 drewniane cerkwie, teren ogrodu użytkowego, 3 stawy (w tym sadzawka w ogrodzie użytkowym), ślady po dwóch innych stawach, 4 drogi piesze i jedna jezdna, 2 aleje, sporo starych drzew, rozległe wnętrza łąk, a także widoki z klasztoru na część wnętrz i kaplice. Nie zachowały się: część zabudowań klasztornych (w tym wszystkie budynki gospodarcze), część ogrodzeń, większość dróg spacerowych i procesyjnych, wystrój ogrodów, znaczna część sadzonych drzew ani stara dąbrowa.¹⁹

W roku 1982 na terenie założenia rosły 34 gatunki drzew i krzewów, a do najcenniejszych drzew należały stare dęby spotykane we wszystkich częściach kompozycji z wyjątkiem siedliska klasztornego i ogrodu użytkowego. Największy z nich miał średnicę pnia 200 cm. Drugi podobny rósł w sąsiedztwie kaplicy Zaśnięcia Matki Boskiej. Część starych drzew uznana została za pomniki przyrody. Śród drzew sadzonych wyróżniały się 4 lipy rosnące na wschód od klasztoru przy granicy ogrodu użytkowego, pochodzące prawdopodobnie z przełomu XVIII i XIX w. (posiadające średnice pni 80-110 cm). Rosły też w Jabłecznej stare drzewa dziewiętnastowieczne - topole, klony, robinie, wierzby, a także drzewa z przełomu XIX i XX w. o średnicach pni do 70 cm. Oprócz drzew starych rosła tam też spora ilość drzew młodych i pewna ilość drzew owocowych. Występowały też lasy i zarośla grupujące się w większości w pobliżu zbiorników wodnych.

Całość stanowiła oryginalny, bardzo wartościowy przykład kompozycji krajobrazu, w którym funkcjonalnie i widokowo powiązano budowle i ukształtowane przez człowieka przestrzenie ogrodowe z naturalnymi wodami, łąkami i lasami. Oddalenie od innych siedzib ludzkich i szlaków komunikacyjnych oraz przygraniczne położenie sprawiały jednak, że obiekt ten był stosunkowo rzadko odwiedzany i podziwiany.²⁰

Od 1999 r. klasztor w Jabłecznej podlega bezpośrednio metropolicie warszawskiemu i zyskał status stauropigii. W latach 1999-2007 zostały rozpoczęte gruntowne remonty wszystkich zabudowań klasztornych. Przełożonym klasztoru był w tym czasie obecny Prawosławny Ordynariusz WP, biskup siemiatycki Jerzy (Pańkowski). Kolejny przeor klasztoru archimandryta Atanazy (Nos) kontynuował te prace.²¹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Cerkiew i klasztor w Jabłecznej w 2009 r.
Publ. www.klasztorjableczna.pl

Fragment kompozycji krajobrazowej w Jabłecznej z jedną z kaplic - stan współczesny
Publ. www.fuw.edu.pl

Źródła:

¹ Kadylak Jarosław, Malarstwo bizantyjskie w kościele Św. Trójcy w Lublinie a klasztor w Jabłonnej [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego 1974, z. 4, s. 56-57

² Kadylak Jarosław, Malarstwo bizantyjskie w kościele Św. Trójcy w Lublinie a klasztor w Jabłonnej [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, 1974, z. 4, s. 56-57

³ Kadylak Jarosław, Malarstwo bizantyjskie w kościele Św. Trójcy w Lublinie a klasztor w Jabłonnej [w:] Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, 1974, z. 4, s. 56-57

⁴ Wawrzyńczyk Alina, Rozwój wielkiej własności ziemskiej na Podlasiu w XV i XVI w., Wrocław 1951, s. 40-62

⁵ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

⁶ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

⁷ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

⁸ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 81-82

⁹ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

¹⁰ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1888, s. 339

¹¹ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

¹² Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

¹³ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

¹⁴ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 81-82

¹⁵ Informacja o historii monastyru umieszczona w cerkwi pod wezwaniem Św. Jana Apostoła

¹⁶ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy klasztorze w Jabłecznej, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁷ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 81-82

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy klasztorze w Jabłecznej, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy klasztorze w Jabłecznej, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²⁰ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Szydłowski Jan, Kucharczyk Krzysztof, Dokumentacja ewidencyjna założenia ogrodowego przy klasztorze w Jabłecznej, Biała Podlaska 1982, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

²¹ www.klasztorjableczna.pl

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Mapa Taktyczna WIG, Warszawa 1937, pas 41, słup 37, Skala 1:100000

Żeleźniakowicz Serafim, Istoria Jabłoczinskogo Swiato-Onufrijewskogo monastyria w triech tomach, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2006

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park klasztorny, JabłecznaKategoria:klasztorny lub plebański