Juchnowiec Dolny

Park dworski – powstały po 1856 r. w wyniku krajobrazowej przebudowy wcześniejszego, regularnego ogrodu, powstałego w latach 40. i 50. XVI w., a w wiekach XVII i XVIII przebudowywanego w duchu barokowym

Dawna nazwa: Juchnowiec Dolny

Gmina: Juchnowiec Kościelny

Położenie obiektu: na płaskim terenie otoczonym lasem i polami, przeciętym przez niewielki strumień, pierwotnie około 1 km od reprezentacyjnej siedziby usytuowanej na górze zwanej Juchnowskim Dworem (później PGR Juchnowiec Góra)

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowcu Dolnym - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Pierwsza kompozycja w Juchnowcu Dolnym założona została przez Stanisława Włoszka i stanowiła pierwotnie folwarczno-ogrodową część renesansowej rezydencji, której centrum rezydencjonalne położone było około kilometr dalej, na górze zwanej Juchnowskim Dworem.¹

Dworzec ten należał wcześniej do rodziny Gasztołdów z Tykocina, a jeszcze wcześniej zapewne do Juchny Michnowicza i jego syna Stanisława, którzy w 1525 r. sprzedali dobra zwane wówczas Migowszczyzną (ew. Mihnowszyzna?) Olbrachtowi Marcinowi Gasztołdowi.² Później Juchnowiec przeszedł w ręce królewskie i około 1542 r. zarządzał nim Stanisław Zachariaszewicz Włoszek, chociaż żyła jeszcze wdowa po Olbrachcie Gasztołdzie Zofia Wasilówna (zm. w 1549 r.), której mąż zapisał oprawę na wielu dobrach litewskich (w tym na Dworze Juchnowskim). W 1549 r. Zygmunt August nadał na własność Stanisławowi Włoszkowi dobra Juchnowiec. Zapoczątkowało to proces tworzenia przez Włoszka rozległych dóbr juchnowieckich. Włoszek, jeden z najbardziej zaufanych dworzan królewskich, podskarbi nadworny litewski, łożniczy królewski, dzierżawca rozległych dóbr królewskich, od 1565 r. starosta knyszyński, człowiek światły i obeznany z nowymi prądami w filozofii i sztuce, urządzając swoją rezydencję posłużył się renesansowymi wzorami komponowania przestrzeni.³

Trzy odrębne pod względem funkcji części założenia zlokalizowane były w odległości 1-2 km od siebie i powiązane ze sobą widokowo. Dwie z nich – część mieszkalno-reprezentacyjna i osada kościelna (z kościołem ufundowanym przez Włoszka w 1547 r.) zajmowały dwa pobliskie wzgórza. W zasięgu wzroku pozostawała również wieś (wówczas Stare Sioło, dziś Juchnowiec Dolny). Tego typu rozplanowanie w krajobrazie kilku części siedziby dworskiej wzorowało się na królewskiej rezydencji w Knyszynie i było typowe dla wielu ówczesnych rezydencji dworzan Zygmunta Augusta – Białegostoku (należącego do Piotra Wiesiołowskiego), Strabli, Buzun, Niewodnicy Koryckiej, Kożan, Sidry, Gródka i innych. Całkowite zniszczenie dawnego układu części rezydencjonalnej Juchnowca uniemożliwia dziś poznanie ówczesnej ozdobnej kompozycji tej części. Część folwarczno-ogrodowa składała się z dużego kwadratowego ogrodu, podzielonego na cztery równej wielkości kwatery alejami krzyżującymi się pośrodku układu. Z dwóch stron ogród otaczały stawy, za którymi rozlokowane były dziedzińce otoczone budynkami magazynowymi, hodowlanymi i mieszkalnymi.⁴

Po śmierci Stanisława Włoszka dobrami zarządzała jego żona, a później otrzymał je jego syn Mikołaj (wzm. w 1577 i 1581 r., zm. około 1590 r.),podstoli podlaski.⁵ Przed 1611 r. nabył Juchnowiec Jan Kurzeniecki (zm. w 1611 r.), którego synowie Stefan (zm. w 1655 r.) i Marcin współwładali majątkiem.⁶ Po 1635 r. doszło do podziału włości, przy czym część rezydencjonalną przejął Olbrycht Kurzeniecki (w spadku po stryjecznym, bezpotomnie zmarłym bracie Marcinie), a część gospodarczą otrzymały nieletnie dzieci Stefana Kurzenieckiego. W latach następnych Juchnowiec Górę odziedziczył Wakuły Karwowski (wzm. w 1635 i 1638 r.).⁷

Po podziale Juchnowiec Dolny zyskał funkcje rezydencjonalne. Na osi drogi ze wsi, będącej jednocześnie jedną z osi ogrodu, wzniesiono wówczas nowy dwór. Uporządkowano też część gospodarczą, którą otoczono alejami i szpalerami, a ogród otrzymał bardziej ozdobny wystrój.

Także w II połowie XVII w. Juchnowiec Dolny należał do Kurzenieckich, m.in. do Gabriela Kurzenieckiego (wzm. w 1663 i 1676 r.), później do syna Gabriela i Zofii Kurzenieckich – Zygmunta Alberta (ur. w 1668 r.), który jako właściciel dworu wskazywany był jeszcze w 1717 r. Góra należała w tym czasie do Stanisława Stawogórskiego (wzm. w 1663 r.), a w 1675 r. do Jana Hieronima Brzozowskiego, podczaszego podlaskiego oraz Zofii Stawogórskiej, podstoliny podlaskiej i Jakuba Stawogórskiego, skarbnika podlaskiego.⁸ Aż do końca XVIII w. kompozycja Juchnowca Dolnego, pomimo pewnej barokizacji, zachowała układ z I połowy XVI w., gdyż barokowe przekształcenia dotyczyły głównie sąsiedztwa dworu, lokalizacji reprezentacyjnego dziedzińca, podkreślenia osi głównej i wystroju wnętrz ogrodowych.

Na przełomie XVIII i XIX w. doszło do ponownego połączenia Juchnowca Dolnego z Górą w jedną całość. W 1784 r. dobra były jeszcze podzielone i jako dziedziczni właściciele Góry Juchnowieckiej oraz Ogrodnik i wsi Wólka odnotowani zostali Bartochowscy, przy czym właścicielem był najpierw Stanisław Bartochowski (od 1770 r.), późniejszy (od 1788 r.) stolnik bielski, a następnie Wojciech Bartochowski (wzm. w 1802 r.). Położona w pobliżu siedziba w Juchnowcu Dolnym należała natomiast w 1784 r. do Orsettich.⁹ W 1786 r. w wyniku działu całość dóbr, tak Juchnowiec Dolny, jak i Juchnowiec Górę oraz Lewickie posiadał Franciszek Orsetti (zm. w 1821 r.).¹⁰ Nastąpiło wtedy odwrócenie roli poszczególnych części kompozycji. Pierwotna rezydencja Włoszka stała się folwarkiem, a dawny folwark przejął funkcję głównej siedziby zarządu majątkiem.

Do końca lat 20. XIX w. dobra juchnowieckie stanowiły własność rodziny Orsettich. Ostatnim ich właścicielem z tej rodziny był Tomasz Orsetti (wzm. w 1828 r.).¹¹ Później majętność przeszła w ręce Michałowskich (wzm. w 1831 i 1832 r.). W latach 30. XIX w. właścicielem Juchnowca był Seweryn Michałowski (wzm. w 1838 r.),¹² a później Juchnowiec należał do Kazimierza Michałowskiego (zm. 14 lipca 1865 r.), ożenionego z Anielą z Daszkiewiczów, a po nim do jego syna Franciszka (wzm. w 1877 r.), ożenionego z Franciszką Rogland.¹³ Zarówno Seweryn Michałowski, jak i jego spadkobiercy stale zamieszkiwali w Juchnowcu Dolnym, toteż dążyli do nadania mu bardziej ozdobnego charakteru. Wyrazem tych dążeń było przeniesienie po 1856 r. zabudowań gospodarczych kilkaset metrów na południowy-zachód od dworu, poza sady, które zajęły teraz południowo-wschodnią część założenia. Nową część gospodarczą, składającą się budynków kamiennych i drewnianych, ulokowano na osi drogi ze wsi Ciekuny, biegnącej przed dworem w alei kasztanowców po granicy ogrodu (dawniej drogi dojazdowej). Nową drogę dojazdową poprowadzono na wschód od starej. Biegła ona granicą sadów, łącząc Juchnowiec Górę, wieś Juchnowiec i wieś Hołówki. Wzniesiony przez Michałowskich nowy dwór stanął przy starej drodze z Ciekun (frontem do niej), na granicy starego ogrodu, zamykając jedną z jego osi. Stary ogród został przekomponowany w duchu krajobrazowym. Zlikwidowano w nim część geometrycznych podziałów i wprowadzono swobodne, różnogatunkowe nasadzenia otaczające trawiaste wnętrza. Jednocześnie powiększono ozdobną kompozycję parkową włączając do niej teren po dawnych budynkach gospodarczych, położony na północny-wschód od stawów, które zostały przebudowane i po przebudowie stały się stawami parkowymi. Przekopano także dawny rów nawadniający, tworząc kanał we wschodniej części parku. Przed dworem (na południowy-wschód od niego) urządzono wśród sadów podjazd. Teren pomiędzy parkiem a nową częścią gospodarczą zasadzono sadem, a wokół części gospodarczej posadzono szpalery drzew ozdobnych. W tej fazie rozwoju kompozycji założenie zajmowało obszar o powierzchni około 15 ha.¹⁴

W 1881 r. nowym właścicielem dóbr został Aleksander Żywotowski, syn Józefa, który w tym samym roku sprzedał je Ignacemu Lachnickiemu (zm. w 1889 r.).¹⁵ W 1890 r. Juchnowiec przeszedł na własność córki Lachnickiego – Leopoldyny Chrapowickiej, która w wyniku wielkiego zadłużenia majątku zmuszona była w 1901 r. sprzedać go Kasprowi Blumerowi, który z kolei podarował ten majątek żonie Zofii. W 1906 r. Blumerowie wyzbyli się posiadłości Juchnowieckiej na rzecz Markgrafów, po czym dobra ponownie podzielono na dwie części. Juchnowiec Górę otrzymał Hugo Markgraf, a Juchnowiec Dolny jego brat Eugeniusz Reinhold Markgraf.¹⁶

Plan części gruntów folwarku Góra z lat 30. XX w.
własność rodziny Kożuchowskich

Pomiędzy 1912 a 1920 r. założenie przeszło na własność niejakiego Paszkiewicza. W czasie I wojny światowej zostało ono kompletnie zrujnowane, a w 1920 r. Paszkiewicz rozparcelował je, podobnie jak całość gruntów majątku, przy czym teren założenia zakupiło trzech rolników (największą część Antoni Obrycki).¹⁷ Wkrótce powstały tam zabudowania trzech odrębnych zagród chłopskich, przy czym część z nich wzniesiono z materiałów pozyskanych z rozbiórki zabudowań dworskich. Po podziale nastąpiła też szybka likwidacja kompozycji ogrodowej. Usunięto większość starych drzew ozdobnych, i drzewa owocowe, a pozbawione konserwacji stawy zarosły olsami i szuwarami, zaś wnętrza parkowe zamieniono na pola uprawne i pastwiska.

Do lat 80. XX w. z dawnej kompozycji parku przetrwało tylko jedno wnętrze otoczone resztkami dziewiętnastowiecznych nasadzeń (przylegające do dwóch zachowanych stawów) oraz ślady po trzecim stawie i kanał parkowy. Poza parkiem zachowały się: część dróg dojazdowych, fragment alei kasztanowców przy drodze do części gospodarczej, sad położony na północny-zachód od budynków gospodarczych, murowana obora, murowana piwnica, ruiny kamiennego magazynu, ruiny części obory i wielka studnia dworska kilkumetrowej średnicy, Przebieg granic poszczególnych części funkcjonalnych dawnego układu sygnalizowały częściowo drogi oraz pasy zarośli i szpalery młodych drzew wyrosłe na miejscu starych.

Plan założenia dworsko-ogorodowego w Juchnowcu Dolnym - stan z 1984 r.
Plan wykonany dla potrzeb dokumentacji ewidencyjnej założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowcu Dolnym z 1984 r.

Wydatnie zniszczona roślinność założenia składała się w tym czasie z 24 gatunków drzew i krzewów, a większość zachowanych starych drzew (olsze, lipy, jesiony, wierzby, klony i wiązy) pochodziła z II połowy XIX w. i z I połowy wieku XX. Starsze były tylko kasztanowce (4 pozostałe z alei przy drodze do części gospodarczej i jeden we wschodnim narożniku założenia), sadzone na początku XIX w. lub w końcu wieku XVIII. Przetrwała też wśród zarośli niewielka ilość krzewów parkowych – karagan, leszczyn, tawlin, śnieguliczek i lilaków. Starej roślinności towarzyszyły olsy nad stawami i kanałem oraz młode nasadzenia przy zagrodach i wokół sadu.

Wnętrze parku dworskiegow Juchnowcu Dolnym - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Biaystok, nr D 2252

Parcelacja i zniszczenie większej części dawnej kompozycji sprawiły, że teren dawnej siedziby dworskiej utracił posiadane niegdyś walory krajobrazowe i upodobnił się do typowych zagród chłopskich. Dlatego w latach 80. XX w. trudno go już było nawet odszukać wśród okolicznych wsi, lasów i zagajników. Poza tym, budowa w sąsiedztwie założenia biegnącej po nasypie linii kolejowej spowodowała zatarcie związków widokowych z całkowicie przekształconą przez PGR Górą.¹⁸

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

¹ Kolekcja Czesławy Kożuchowskiej, zam. w Białymstoku, Plan części gruntów folwarku Góra w gminie Juchnowiec powiatu województwa Białostockiego położonych, własność Józefa, Polikarpa, Zofii, Czesława Kożuchowskich (lata 30. XX w.). Destrukt, bez skali

² Kuźmińska Maria, Olbracht Marcinowicz Gasztołd [w:] Ateneum Wileńskie, 1929, z. 13/14, s. 90; Kondratiuk Michał, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 78; Kondratiuk Michał, Zapomniane bałtyjskie nazwy osad na obszarze między Biebrzą a Narwią [w:] Acta Baltico-Slavica, Wrocław 1984, t. XV, s. 167

³ AGAD, Metryka Litewska, nr 31/62, k. 234, nr 217, k. 858-861; Akty izdavajemyje Vilenskoju Archeograficeskoju Kommisseju dla razbora drevnich aktov, t. XIV, Wilno 1865-1914, s. 46-58; AGAD, Księgi ziemski suraskie, t. II, k. 15-16v; AGAD. Archiwum Skarbu Koronnego, dz. LVI, k. 11, k. 6; Boniecki Adam, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w., Warszawa 1883, s. 180 i 378; Wasilewski Tomasz, Białystok w XVI-XVIII wieku [w:] Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, Białystok 1968, s. 115-116; Maroszek Józef, Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 2000, s. 21

⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowcu Dolnym, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 59, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 118-119

⁵ Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 153 i 175, t. II, s. 219, t. III, s. 255; Piekosiński Franciszek, Rekognicjarz poborowy województwa podlaskiego [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, Lwów 1911 , s. 21; AGAG, Księga grodzka brańska, nr 9, k. 18; Piekosiński Franciszek, Wypisy heraldyczne z ksiąg poborowych [w:] Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie, t. II, 1910 r., Lwów 1911, s. 21

⁶ AGAD, Kapicjana, nr 27, s. 502-504; AGAD, Księgi ziemskie suraskie, t. II, k. 15-s. 16v; AGAD, Księgi ziemskie bielskie, t. I, s. 53v-54

⁷ AP Białystok, Księga grodzka brańska 1640-1641, k. 21, 36 i 38

⁸ AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 70, s. 574 i 591, dz. LVI, k. 11, k. 6; Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 788

⁹ Akademia Nauk w Kijowie, nr 6088, k. 31-34; Opisy parafii dekanatu knyszyńskiego z 1784 r., opr. Wernerowa Wiesława, Warszawa 1994, s. 148-150

¹⁰ AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 70; Maroszek Józef, Konfiskaty mienia mieszkańców Białostocczyzny po wojnie z Rosją 1812 r. [w:] Rubieże, z. 1, Białystok 1992, s. 104

¹¹ Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej w Juchnowcu Kościelnym, Wizyta generalna kościoła juchnowieckiego 1828, k. 7-14

¹² AP Białystok, Komisja Aprowizacji Ludowej Obwodu Białostockiego, nr 1, k. 746

¹³ AP Białystok, Białostocko-Sokólski Pośrednik Polubowny, nr 62

¹⁴ Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Zbiór Kartograficzny, Topograficeskaja Karta Grodenskoj guberni, b.m. 1856, Ispravl. po rekogniscirovke 1865 i 1866 g., Skala 1:126000; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowcu Dolnym, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 59, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 120

¹⁵ Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoi Gubernii, Grodno 1890, s. 77, AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 4869

¹⁶ AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 2933, 4869, 5501, 5288, 6968, 8466; AP Białystok, Białostocko-Sokólski Pośrednik Polubowny, nr 62 i 63; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1880-1900, s. 617-618

¹⁷ Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 128; Informacje ustne mieszkańców kolonii wsi Juchnowiec Dolny, zamieszkałych na terenie założenia

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Rogalewska Ewa, Szydłowski Jan, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Juchnowcu Dolnym, Białystok 1984, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 59, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 120

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, park dworski, Juchnowiec Dolny, józef maroszekKategoria:dworski