Jurów

Ogród dworski - barokowy, stanowiący część większej, wieloczęściowej kompozycji, powstały w XVIII wieku w wyniku przebudowy i rozbudowy folwarku i ogrodu, które założono w wieku XVI, i które częściowo przebudowano w wieku XVII

Dawna nazwa: Jurów

Gmina: Jarczów

Położenie obiektu: na dość płaskim terenie łagodnie opadającym w kierunku wschodnim, w pobliżu łuku drogi łączącej Jarczów z Chodywańcami, pierwotnie po północnej stronie drogi do Jarczowa, a od XVIII w. po obu jej stronach, dziś w obrębie zabudowań wsi Jurów

Jurów na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

Początki Jurowa sięgają okresu wczesnośredniowiecznego i związane są z istnieniem tu gródka położonego około 1 km na wschód od wsi, wśród bagnistych rozlewisk rzeki Szyszły, na wyniesionym czubku terenu wrzynającym się pomiędzy bagienne doliny.¹

Wieś Jurów odnotowana została w 1453 r.² W roku 1531 zapłacono z Jurowa pobór od 1 i ¾ włóki.³ Kolejna wzmianka w rejestrze poborowym z 1578 r. informuje, że właścicielem Jurowa był wówczas wojewoda bełski. W tym roku zapłacono już pobór od 3 i ¼ łana, a w Jurowie było także dwóch komorników. Prawdopodobnie już wtedy istniał w Jurowie folwark o kwaterowym rozplanowaniu, który pozostawał w związku ze starym grodziskiem, czy też wówczas zamkiem i powiązany był z nim drogą.⁴ Mieścił się on w rejonie późniejszej szkoły, czyli zajmował południową część osiemnastowiecznej, barokowej kompozycji.

Folwark ten był zapewne ulokowany w pobliżu łuku drogi łączącej Jarczów z Chodywańcami. Jedną z kwater zajmował tam pewnie, jak w większości takich siedzib, dwór z zabudowaniami, a inne uprawy (ogrody użytkowe), sadzawka i być może inne zabudowania folwarczne.

Siedemnastowieczne i osiemnastowieczne dzieje Jurowa są mało znane. Wiadomo jedynie, że pod koniec XVII wieku uległa zniszczeniu „forteczka Jurowska", której już potem nie odbudowano. Po zniszczeniu tego rezydencjalnego ośrodka funkcjonował nadal folwark, który być może przejął też część funkcji reprezentacyjnych. Relacje ustne dwudziestowiecznych mieszkańców wsi wskazywały na istnienie niegdyś dworu w rejonie ówczesnej szkoły, co potwierdzałoby rezydencjonalne funkcje folwarku. Istniejący tam ogród został później włączony z skład większej, barokowej kompozycji jako położony w jej południowej części ogród użytkowy, głównie sad, ale przy tej okazji uległ radykalnej przebudowie.

Zapewne w XVIII wieku dokonano przebudowy założenia w duchu barokowym. Na północ od starego ogrodu i nowych sadów położonych po północnej stronie drogi do Jarczowa urządzono ogrody ozdobne otaczające dwór usytuowany frontem na północ. Wytyczono wówczas długą, prostą oś wybiegającą z łuku drogi do Jarczowa w kierunku północnym. Od tej drogi odchodziła aleja dojazdowa prowadząca przed dwór w Jurowie. Na wschód od dworu znajdował się staw parkowy, a północną część założenia zajmowały zabudowania folwarczne, zapewne ustawione tradycyjnie wokół prostokątnego dziedzińca. Na granicy ogrodów ozdobnych i sadu wykopano też przynajmniej dwie sadzawki. Na południe od ogrodu ozdobnego, po obu stronach drogi do Jaczowa położone były sady dworskie zajmujące m.in. teren starszej kompozycji ogrodowej. Barokowy styl założenia widoczny był także w przebiegu dróg dojazdowych wiodących do ogrodów od północy. Od drogi biegnącej wschodnią granicą założenia odchodziły tam (na północny-wschód od założenia) dwie boczne, symetryczne do siebie drogi, z których przynajmniej jedną (biegnącą na północny-wschód), a być może wszystkie, obsadzono alejami. Droga biegnąca na północny-wschód wytyczała jedną z osi kompozycji, ukierunkowaną na dwór. Całość kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 12,5 ha.

Opisany układ przestrzenny przetrwał do końca XIX wieku.⁵ W wieku XIX pojawiła się nowa oś widokowa łącząca dwór z położonym na północ od założenia cmentarzem prawosławnym.

W XIX wieku Jurów należał do Łosiów.⁶ W roku 1885 hrabia Michał Łoś sprzedał Jurów księdzu (w oryginale rosyjskim nazwanym swiaszczennikiem).⁷ ten ostatni nabył dobra w celach spekulacyjnych i już w 1892 r. przystąpił do całkowitej parcelacji majątku, obejmującej także teren siedliska dworskiego.⁸ Część założenia obejmującą skrawek dawnych ogrodów przejęła wówczas wspólnota wiejska i na tym terenie ulokowano w 1909 r. szkołę wiejską.⁹ Być może w miejscu tej szkoły stała wcześniej rządcówka lub bliżej nieznane dziś murowane budynki.¹⁰ Pozostałe części założenia opanowało po parcelacji nowe budownictwo, a stare budynki dworskie rozebrano. Stopniowy proces zacierania dawnej kompozycji trwał do roku 1947, kiedy to wysiedlono z tego terenu rodziny ukraińskie, a na ich miejsce wprowadzili się Polacy.¹¹ Zmiana właścicieli spowodowała nasilenie procesu niszczenia założenia, spotęgowane w latach 60. i 70. XX w. przez wprowadzenie murowanej, niezwiązanej z lokalnymi tradycjami zabudowy. Spowodowało to prawie całkowite zniszczenie dawnego układu, którego miejsce zajęły prawie w całości pola uprawne i zagrody chłopskie, wśród których rosną też nieliczne zachowane stare drzewa.

Ze względu na zniszczenie założenia nie sposób powiedzieć, czy oprócz lokalizacji założenia zachowały się w Jurowie jakieś ślady kompozycji istniejącej tu przed barokową, osiemnastowieczną przebudową. Z kompozycji osiemnastowiecznej (istniejącej do końca XIX w.) zachowało się do lat 80. XX w. zaledwie kilka drzew, ślady po sadzawkach, droga biegnąca wzdłuż wschodniej granicy założenia oraz jedna z symetrycznych dróg odchodzących od niej. Z elementów późniejszych przetrwały pozostałości cmentarza założonego na północ od założenia w wieku XIX.¹²

Do 1986 r. przetrwało z dawnej kompozycji zaledwie kilka starych drzew, gdyż inne posadzono już po parcelacji majątku. Na całym terenie założenia występowały, co prawda, 33 gatunki drzew i krzewów, ale większość z nich to drzewa i krzewy owocowe lub rośliny nic nie mające z dawną kompozycją wspólnego, które albo sadzili chłopi po parcelacji majątku, albo pojawiły się w wyniku sukcesji naturalnych zbiorowisk roślinnych.¹³

Najstarszymi drzewami obiektu były pochodzące z II połowy XIX w. lub sadzone około połowy tego stulecia: kasztanowiec biały o średnicy pnia 97 cm, lipa drobnolistna o średnicy pnia 95 cm, orzech włoski o średnicy pnia 115 cm i dwupienna wierzba o średnicy pni 100 i 103 cm. Oprócz wierzby rosnącej przy sadzawce, pozostałe z tych drzew rosły w obrębie zagród chłopskich. Nieco młodsze, ale również sadzone w XIX wieku były dwie wierzby o średnicach pni 90 i 92 oraz 80 cm. Pozostałe stare drzewa pochodziły z przełomu XIX i XX w. lub z I połowy wieku XX oraz z lat 50. i 60. tego stulecia. Należały do nich drzewa kilku gatunków (w tym owocowe) o średnicach pni do 60 cm. Poza tym przetrwała niewielka ilość krzewów ozdobnych pochodzących z dawnych nasadzeń.¹⁴

Niegdyś rozległy teren założenia skomponowanego w XVIII wieku musiał odgrywać w krajobrazie istotną rolę i sprzyjało temu położenie u zbiegu lokalnych dróg. Wnętrza parku miały kilka osi widokowych łączących je z otoczeniem. Do dziś zachowała się tylko jedna z nich łącząca teren założenia z pozostałościami cmentarza prawosławnego. Bowiem po zniszczeniu założenia dawne osie widokowe zanikły, a szczątki dawnych nasadzeń nie pełnią już w krajobrazie żadnej szczególnej roli. Trudno je nawet było odnaleźć wśród zagród chłopskich.¹⁵

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 636; Informacje ustne Krawczyk Ludmiły, dawnej nauczycielki historii w szkole w Chodywańcach, zam. w Jurowie

² Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 33

³ Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Ziemie Ruskie, Ruś Czerwona, Warszawa 1902, s. 244

⁴ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. III, Warszawa 1882, s. 636, wspomniano tam, że zamek ten przetrwał wojny szwedzkie i zniszczony został w czasie najazdów tatarskich w końcu XVII wieku

⁵ AP Lublin, Plany uwłaszczeniowe, nr 724, Plan wsi Jurów, 1891 r., skala 1:5000

⁶ Informacje ustne Krawczyk Ludmiły, dawnej nauczycielki historii w szkole w Chodywańcach, zam. w Jurowie; AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurów

⁷ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurów

⁸ AP w Zamościu, Państwowe Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, Akta hipoteki, Księga hipoteczna dóbr Jurów

⁹ Informacje ustne Krawczyk Ludmiły, dawnej nauczycielki historii w szkole w Chodywańcach, zam. w Jurowie

¹⁰ Informacje ustne Krawczyk Ludmiły, dawnej nauczycielki historii w szkole w Chodywańcach, zam. w Jurowie - według relacji Ludmiły Krawczyk podczas wznoszenia w 1972 r. ogrodzenia budynku stojącego na zachód od terenu szkoły natrafiono na murowane fundamenty jakiegoś budynku, a w pobliżu tego miejsca znajduje się okazały kamienny krzyż nieokreślonej proweniencji

¹¹ Informacje ustne Krawczyk Ludmiły, dawnej nauczycielki historii w szkole w Chodywańcach, zam. w Jurowie

¹² Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹³ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁴ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Antoni, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Jerzy, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Jurowie, Zamość 1986, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

AP Lublin, Plany uwłaszczeniowe, nr 724, Plan wsi Jurów, 1891 r., skala 1:5000

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa wojskowa z 1913 r., tzw. dwuwiorstówka, skala 1:84000

Austriacka mapa wojskowe, 1914 r., skala 1:200000, w posiadaniu Wiśniewskiego Tomasza, zam. w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, JurówKategoria:dworski