Miszkienniki Wielkie

Ogród dworski – regularny ogród ozdobno-użytkowy powstały w XVIII w. i w II połowie XIX w. przebudowany

Dawna nazwa: Brzoskowszczyzna oraz Miszkienniki Brzoskowsczczyzna

Gmina: Szudziałowo

Położenie obiektu: przy drodze łączącej okoliczne wsie i dwory, na wschodnim zboczu niewielkiego wzgórza

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Miszkiennikach Wielkich - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów województwa białostockiego z 1988 r.

Siedziba dworska w Brzoskowszczyźnie, zwanej też Miszkiennikami Brzoskowszczyzną była centrum niewielkich drobnoszlacheckich dóbr należących m.in. w 1715 r. do Andrzeja i Jerzego Kmitów, w 1765 r. do Macieja Kmity, w 1775 r. do Karola i Dominika Kmitów, w 1794 r. do Kaspra Kmity, rotmistrza powiatu grodzieńskiego (wzm. też w 1795 i 1803 r.) oraz w 1803 r. do Wincentego Kmity, chorążego byłych wojsk polskich II brygady, marszałka Zubrzycy Wielkiej i Małej.

Nie była to jedyna siedziba dworska w Miszkiennikach, gdyż istniały jeszcze dwa dwory o tej nazwie, później zwane Miszkiennikami Małymi – oba te siedliska położone są obecnie poza granicami Polski.

W wieku XVIII nadano siedzibie Kmitów typowy dla baroku kształt. Na wzgórzu, frontem do gościńca stał tam dwór, przed którym znajdował się prostokątny dziedziniec otoczony innymi zabudowaniami. Do dziedzińca tego prowadziła od gościńca aleja lipowa, natomiast za dworem urządzono tarasowy ogród. Na północny-zachód od dziedzińca (również na wzgórzu) znajdowały się budynki hodowlane i magazynowe. Nieopodal znajdowała się nieduża wieś i karczma dworska. O wyglądzie ówczesnego ogrodu nic bliższego nie wiadomo, jednak z klarownego osiowego układu kompozycyjnego i tarasowego ukształtowania terenu można wnosić, iż ogród ten, przynajmniej w części sąsiadującej bezpośrednio z dworem musiał albo mieć charakter ozdobny, albo przynajmniej ozdobne elementy towarzyszące nasadzeniom użytkowym.

Przed 1838 r. majątek podzielony został na dwie części należące do Kmitów i do rodziny Jaworowskich. Następnie całość dóbr przeszła w ręce Jaworowskich i w II połowie XIX w. należały już one do Antoniego Jaworowskiego (wzm. w 1866, 1877 i 1886 r.).

W tym czasie założenie przebudowano. Zostało ono przede wszystkim powiększone o nowy sad leżący na południowy-wschód od dworu i starego ogrodu, a przylegający jednym bokiem do gościńca. Sad otoczono szpalerami drzew ozdobnych i przecięto aleją wybiegającą sprzed dworu. W południowym narożniku sadu wykopano dwie sadzawki, przy których posadzono drzewa ozdobne. Poza tym, wzniesiono nowe budynki w części gospodarczej i przy dziedzińcu przed dworem. W 1890 r. obok dworu w Miszkiennikach stały drewniana oficyna, drewniany czworak, kamienna stajnia, drewniana obora o kamiennych słupach, druga obora w całości drewniana, drewniana stodoła, drewniana chałupa, szopa i nowo wzniesiony drewniany spichlerz. Zabudowaniom tym towarzyszyły sady o powierzchni 1,6 ha, trzy ogrody o łącznej powierzchni 1,65 ha oraz dwie sadzawki rybne. Owe trzy wspominane w źródłach ogrody zajmowały teren osiemnastowiecznego ogrodu tarasowego przylegającego do dworu (mający według późniejszych przekazów ozdobny charakter) oraz tereny położone od niego na północny-zachód (sąsiadujące z zabudowaniami gospodarczymi), o których to terenach nie wiemy, czy wchodziły w skład osiemnastowiecznego ogrodu, czy też zostały jako ogrody zagospodarowane później.

Po 1866 r. 1/3 część majątku podlegała przymusowej sprzedaży na mocy instrukcji carskiej z 10 października 1865 r. Siedziba pozostała jednak w rękach Jaworowskich i po Antonim Jaworowskim przejął ją jego syn, również Antoni, który władał nią do 1944 r. chociaż prawo do połowy dóbr miały również jego dwie siostry.

Podczas I wojny światowej zniszczony został osiemnastowieczny dwór, a zapewne ucierpiały także inne budynki. Po wojnie wzniesiono przy południowo-wschodniej pierzei dziedzińca nowy, drewniany dwór z dwoma facjatami, kryty dachem naczółkowym. Budynek ten by widokowo powiązany z sadem (a nie, jak poprzedni dwór, z terenem ogrodu tarasowego). Obok dworu wzniesiono murowany spichlerz i naprzeciw niego murowaną stodołę. Teren ogrodów został w całości zajęty pod uprawy użytkowe, usunięto część szpalerów i alei rosnących wewnątrz ogrodów i przy ich granicach. Wycięto m.in. stare dęby i graby z ogrodu ozdobnego, które sprzedano jako materiał do budowy statków. Usunięte drzewa zostały później przynajmniej częściowo zastąpione szpalerami świerków. Świerki posadzono także w alei dojazdowej.

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa większość zabudowań dworskich. Do lat 80. XX w. dotrwały jedynie trzy budynki stojące przy dziedzińcu - drewniany dwór, spichlerz i stodoła.

Po wojnie Miszkiennikami władała żona Antoniego Jaworowskiego – Stanisława, która w 1969 r. rozsprzedała majątek. Od 1970 do 1975 r. we dworze mieściły się Ośrodek Zdrowia i Posterunek Milicji Obywatelskiej (które później przeniesiono do Babik). W latach 80. XX w. większość terenu założenia należała do Jerzego Kadłubowskiego.

Po parcelacji majątku dawna siedziba dworska stała się zwykłą zagrodą chłopską. Usunięto stąd gruzy i ruiny budynków dworskich oraz resztki dawnych nasadzeń, pozostawiając tylko drzewa w alei dojazdowej i nieliczne drzewa rosnące przy granicach ogrodów. W rejonie dziedzińca wzniesiono kilka nowych budynków, zaś teren dawnych ogrodów i dawnej części gospodarczej zamieniono na pola uprawne lub pastwiska. Część tego terenu ogrodzono, a przy ogrodzeniach posadzono nowe drzewa.

Założenie dworsko-ogrodowe w Miszkiennikach Wielkich - widok od południa na sadzawkę w ogrodzie, teren dawnego sadu,
dwór, spichlerz dworski oraz tereny dawnych ogrodów - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2096

Z kompozycji dawnego założenia, zajmującej w końcu XIX w. około 13 ha, do lat 80. XX w. przetrwały oprócz dworu wzniesionego w okresie międzywojennym i stojących przy nim budynków spichlerza i stodoły, ślady skarp tarasów, wyschnięta sadzawka na terenie dawnego sadu, pojedyncze drzewa i fragment alei dojazdowej. Roślinność porastająca teren dawnego założenia była w tym czasie uboga (rosły tu 24 gatunki drzew i krzewów). Nieliczne stare drzewa pochodziły w większości z końca XIX w. i z okresu międzywojennego, a skupione były w alei dojazdowej i w szpalerach. Wśród nich dominowały świerki, ale rosło też kilka jesionów, klonów, lip i wierzb sadzonych w II połowie XIX w. oraz wyróżniały się dwa stare dęby nad sadzawką i lipa rosnąca na północ od podwórza.

Założenie dworsko-ogrodowe w Miszkiennikach Wielkich - widok od zachodu na dwór
i (w gębi) spichlerz dworski) - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 2097

Zniszczenie dawnej kompozycji doprowadziło do tego, że zajęty przez nią niegdyś teren trudno było już odróżnić od zagród chłopskich wsi leżącej na południe od siedliska dworskiego. Tylko po trzech stojących na wzgórzu starych budynkach i prowadzącej do nich alei można było zidentyfikować w krajobrazie miejsce lokalizacji dawnego siedliska dworskiego.

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

Źródła:

AGAD, Biblioteka Załuskich, nr 205, k. 41

CAH w Mińsku, F. 1882. Op. 1, nr 4, k. 73

AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 2897, k. 23v

AP Białystok, Białostocko-Sokólski Ziemski Pośrednik Polubowny, nr 188 i 194

AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 15.728, 14.011, 14.112, 14.178, 14.564, 15.508

AP Białystok, Wojewódzki Urząd Ziemski w Białymstoku II, nr 35, k. 4

Akademia Nauk w Kijowie, Oddział rękopisów, nr I.6007

Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 47

Księga adresowa Polski wraz z wolnym miastem Gdańskiem, dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 133

Spisok imeniam severo-zapadnogo kraja podleżascim objazatelnoj prodaże v 2-ch godicnyj srok na osnovanii vysocajsago povelenia 10 decembra 1865 goda. I. Po Grodnenskoj gubernii, Wilno 1866, s. 12-13

Akademia Nauk Kórnik, nr 35 244 i 35 276, k. 3, Tabela dymów rolniczych w powiecie grodzieńskim znajdujących się ostatnią taryfą zajętych do wybrania rekrutów podłóg niej dla wiadomości Komisji Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia

Informacje ustne Bożysko Jerzego, zam. w Miszkiennikach Wielkich

Informacje ustne Kadłubowskiego Jerzego, zam. w Miszkiennikach Wielkich

Informacje ustne Zając Cecylii, zam. w Miszkiennikach Wielkich

Bujnowski Walerian, Powiat Sokólski. Jego przeszłość i stan obecny, Warszawa 1939

Bończak-Kucharczyk Ewa, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Miszkiennikach Wielkich, Białystok 1977, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 97, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Miszkienniki Wielkie, józef maroszekKategoria:dworski