Steniatyn

Ogród dworski - barokowy, powstały w XVIII w. w miejscu, gdzie od XVI w, istniała siedziba dworska, w II połowie XIX w. rozbudowany i przebudowany

Dawna nazwa: Steniatyń

Gmina: Łaszczów

Położenie obiektu: wśród pól, na południowy-wschód od zabudowań wsi, po wschodniej stronie drogi do Kmiczyna

Ateniatyn na mapie w skali 1:25 000 - lata 80. XX w.

W 1406 roku Ziemowit IV, książę bełski nadał Stanisławowi Rykale z Wysokiej miejscowości Steniatyn i Łachowce. W roku 1409 Steniatyn przeszedł na jego bratanka Prandotę. W 1446 roku miejscowość należała do Dobiesława z Byszowa herbu Jastrzębiec, starosty, kasztelana i wojewody bełskiego i liczyła wtedy 7 łanów użytków, karczmę z ½ łana użytków, młyn i cerkiew. W latach 1469-1484 występował Jan z Byszowa i Steniatyna, którego zabił Mikołaj Branicki z Brańczy. Jan Łaźniewski ze Steniatyna zabezpieczył w 1482 roku na Steniatynie 30 grzywien i 30 złotych węgierskich Janowi Łaszczowi z Nieledwi, a w 1484 roku odprawił 240 grzywien posagu i wiana żonie Olechnie, córce Dymitra Poryckiego na połowie wsi, a drugą połowę sprzedał za 200 grzywien Andrzejowi Magierze. Zmarł on bezdzietny w 1491 roku, a Steniatyn (połowę) przejął zapewne jego brat Andrzej, bowiem jego syn Jan w 1493 roku odprawił za zgodą ojca 800 grzywien posagu i wiana na Steniatynie i Strzyżowie żonie Marcie z Odnowa.¹

W Steniatynie istniała też cerkiew, wzmiankowana w 1472, 1564 i przed 1674 rokiem, a w 1760 roku odnotowano istnienie we wsi drewnianej cerkwi parafialnej pod wezwaniem św. Jerzego Męczennika, która należała do dekanatu tyszowieckiego. (Ostatni istniejący tu drewniany budynek cerkiewny wzniesiony został w 1856 r., był użytkowany do II wojny światowej, a został rozebrany na początku lat 50. XX w.)

W 1492 roku właścicielem części wsi był Anioł ze Steniatyna i Byszowa, który przekazał ją w 1518 roku swojej córce Katarzynie Zawadzkiej. W roku 1531 wymieniono tu dwa działy majątkowe - jeden liczący 1 ½ łan, a drugi wielkości 1 łana. Był tu też wówczas młyn o jednym kole. W 1572 roku część wsi była we władaniu Jana Łaźniewskiego, żonatego z Elżbietą Chodorowską, których synowie: Jakub i Maciej byli dziedzicami Steniatyna. Steniatyń wzmiankowany był także w rejestrze poborowym z 1578 r. i jeden z działów stanowił wówczas własność Jana Zawadzkiego, liczył 2 łany gruntów, 4 zagrodników z ziemią i 3 komorników.²

Istniała tu zatem w XVI w. siedziba dworska, której lokalizację można z dużym prawdopodobieństwem utożsamiać z częścią terenu późniejszej kompozycji dworsko-ogrodowej. O istnieniu ani o wyglądzie ogrodów dworskich w Steniatyniu w XVI w. nie mamy dziś żadnych informacji. Można jedynie przypuszczać, że ówczesna siedziba dworska zlokalizowana była w rejonie założenia, znanego z czasów późniejszych.

Na początku XVII w. Steniatyn należał do Stefana Snopkowskiego herbu Rawa, chorążego koronnego, zmarłego prawdopodobnie bezdzietnie w 1622 roku. W 1654 r. istniał w Steniatyniu dwór sosnowo-dębowy na planie prostokąta, z belwederem, trójdzielny, dwutraktowy z sienią na osi i gankiem od frontu (na którym w tym roku położono dach). Po bokach sieni w każdym trakcie znajdował się pokój o 4 oknach i schody prowadzące na górną kondygnację. Na niej znajdowała się sala mała o dwóch oknach wychodzących na ogród włoski. Dwór ogrzewany był dwoma piecami moskiewskimi. Budynek przykrywał dach z dwoma "wydatkami" od frontu. Dwór ten prawdopodobnie spłonął w 1723 roku.³ Jak z tego wynika, w połowie XVII wieku istniał w Steniatyniu ukształtowany już układ przestrzenny siedziby dworskiej (zapewne kwaterowy) z ogrodem włoskim, który sąsiadował bezpośrednio z dworem i był z nim powiązany widokowo, a więc i także kompozycyjnie. Niestety nic więcej o tej barokowej kompozycji dziś nie wiadomo. Można jedynie zakładać, że ogród włoski podzielony był na kwatery otoczone drogami oraz alejami lub szpalerami drzew i krzewów, zaś wnętrza kwater miały przynajmniej w części charakter ozdobny.

W 1718 r. właścicielami wsi byli Żulińscy, którzy oddali ją w zastaw Lityńskiemu. W 1732 roku Steniatyn znalazł się w posiadaniu Kazimierza Tadeusza Polanowskiego, który był kolatorem miejscowej cerkwi. W 1752 roku połowa Steniatyna należała do Ignacego Leszczyńskiego, żonatego z Eufrozyną Iwanicką, po którym od 1758 roku odziedziczył ją bratanek Józef Benedykt Leszczyński, natomiast druga połowa należała do Felicjana Łabęckiego - do 15 stycznia 1773 r. do Felicjana Łabęckiego,⁴ następnie do jego synów Józefa i Karola, a w późniejszym okresie zostały podzielone między kolejnych spadkobierców - Józefa, Michała, Mieczysława, Cypriana i Marię Łabęckich.⁵ Nadal utrzymywał się tu podział Steniatynia na dwie włości. Druga połowa wsi była bowiem w XVIII wieku była w posiadaniu Antoniego Leszczyńskiego, sędziego grodzkiego grabowieckiego i cześnika bełskiego, ożenionego z Teklą Kunicką, który zmarł bezdzietny w 1800 roku. Zapewne wówczas tę część wsi kupili Łabęccy, notowani później jako jedyni właściciele Steniatynia, ale jeszcze w 1815 roku część wsi należała do Łabęckiego.⁶

Jeszcze około połowy XIX w. utrzymywał się tu wprowadzony wcześniej, barokowy układ przestrzenny, którego istnienie potwierdzają plan wykonany w 1833 r. i sporządzony do niego przez geometrę Russieckiego w 1871 r. rejestr pomiarowy. Ówczesne założenia miało powierzchnię około 5 ha, z czego zaledwie 1,8 ha (3 morgi i 225 prętów) zajmowały ogrody przy dworze, a resztę (5 morgów i 295 prętów) zajmowały dwór i zabudowania folwarku. Całość majątku liczyła 889 morgów i 191 prętów (około 445 ha).⁷

Ślady tego barokowego układu przetrwały w centrum późniejszej kompozycji w postaci sadzawki przy dworze, połączonych z nią kanałów, drogi stanowiącej centralną oś kompozycji i trzech prostych dróg w północnej części ogrodu, z których dwie zamykał budynek o nieznanym dziś przeznaczeniu. Budynki i dziedzińce gospodarcze usytuowane były zapewne w sąsiedztwie stojącego nad sadzawką dworu i w sąsiedztwie drogi biegnącej przez wieś z Kmiczyna do Posadowa. Od północnego-zachodu kompozycję zamykał duży staw położony przy tej drodze.

Wykonanie w tak dużym odstępie czasu planu i uzupełniającego go rejestru pomiarowego wskazywałoby na to, że w tym czasie obiekt nie ulegał zasadniczym zmianom. Taki stan rzeczy wynikał z braku zainteresowania inwestowaniem w Steniatyniu współwłaścicieli, którzy stale zamieszkiwali gdzie indziej (majątkiem tym zarządzał w tym czasie administrator).

Ostatecznie 22 lipca 1866 r. Łabęccy sprzedali majątek Józefowi i Magdalenie Hryniewieckim.⁸ Liczył on wówczas 681 morgów ziemi ornej, ogrodów i zabudowań (około 340,5 ha) oraz 57 morgów lasu (około 26,5 ha) i 150 morgów łaś (około 75 ha),⁹ czyli prawie tyle samo, co później w roku 1871.

W rękach Hryniewieckich Steniatyn pozostawał do 1906 r. Właściciele ci dokonali przebudowy siedziby dworskiej, znacznie ją przy tym rozbudowując, przy czym zachowana została część barokowego układu.

Po przebudowie założenia zajmowało obszerny teren o powierzchni około 16,5 ha, przedzielony z północnego-zachodu na południowy-wschód starą drogą dojazdową, stanowiącą główną oś układu. Na północ od niej stał dwór zwrócony frontem do kolistego podjazdu umieszczonego na osi drogi dojazdowej do dworu. Na wschód od dworu znajdowała się stara sadzawka, wcześniej zapewne kolista, a teraz sześciokątna. Biegł od niej na wschód kanał połączony z innymi, wykopanymi zapewne wzdłuż granic założenia.

Na północ od dworu stały stajnia i przy sadzawce młyn parowy, a dalej znajdowały się ogrody, przecięte trzema prostymi drogami, prawdopodobnie zachowanymi z wcześniejszej, barokowej kompozycji. U zbiegu dwóch z nich stał budynek (być może pawilon lub altana), także zapewne pozostawiony z wcześniejszej kompozycji. Ogrody tej części założenia sięgały aż do dużego stawu leżącego przy drodze wiejskiej, a ich ówczesne przeznaczenie nie jest dziś znane. Wiele wskazuje na to, że większość terenów ogrodowych, tak w północnej, jak i południowej części obiektu, zajmowały sady.

Na południe od drogi dojazdowej usytuowane były przy drodze wiejskiej budynki gospodarcze otaczające obszerny dziedziniec. Na zachód od nich leżały dalsze części ogrodu, podzielone trzema, prawie równoległymi drogami, biegnącymi od drogi dojazdowej w kierunku południowo-zachodnim. Przy granicy tych ogrodów, na południe od znajdujących się przy drodze sadzawek, stały 3 inne budynki, a na wschód od ogrodów mieściła się druga część gospodarcza. Stały w niej duże budynki skupione jak i poprzednie wokół obszernego dziedzińca. Przy południowej granicy założenia, na południe od ogrodów, stał jeszcze jeden duży budynek - zapewne gospodarczy.

W listopadzie 1906 r. Hryniewiccy sprzedali Steniatyn za 72250 rubli Walentemu Wincentemu Kosztowskiemu, żonatemu z Zofią z Hryniewickich, który starał się wyciągnąć z tego majątku maksymalne zyski. Sukcesywnie sprzedawał on kolejne parcele, a na terenie założenia urządził wytwórnię serów (zachował się do lat 80. XX w. cechownik z tej wytwórni, pozostający w posiadaniu Kazimierza Wiśniewskiego, mieszkającego na terenie dawnego założenia).¹⁰ W tym czasie zostały też prawdopodobnie powiększone sady dworskie.

Już 26 października 1908 r. Kosztowski sprzedał Steniatyn z 70 tys. rubli Aleksandrowi Szeptyckiemu,¹¹ który pozostawał jego właścicielem do 1920 r.

W czasie I wojny światowej siedziba dworska w Steniatyniu została częściowo zniszczona, a w wytwórni serów umieszczono wtedy zlewnię mleka.¹²

Steniatyn - cechownik z początku XX w. do wyroku serów w wytwórni w Steniatynie

W 1920 r. majątek rozparcelowano. Siedlisko dworskie zakupił wtedy niejaki Smółko i jego zięć, poseł na sejm Michał Grajewski, żonaty powtórnie z Katarzyną z domu Smoła. Wykonano w tym czasie szkic majątku przedstawiający projektowany podział dóbr. Szkic ten, zachowany w aktach Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie przedstawia m.in. rozplanowanie założenia niewiele odbiegające od układu wprowadzonego w II połowie XIX w.¹³ Oprócz dróg, ogrodów, podjazdu i dworu zaznaczono tam młyn motorowy i stajnię, stojące w pobliżu sadzawki.¹⁴ Nie zaznaczono dużego stawu przy drodze do wsi, który istniał jeszcze w latach 50. XX w.

Założenie dworsko-ogrodowe w Steniatynie na odrysie szkicu z 1922 r.

Oryg. AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie nr 3646

Aż do II wojny światowej nie zachodziły w założeniu steniatyńskim istotniejsze zmiany. W 1944 r. dwór i budynki gospodarcze zostały zniszczone przez Ukraińców, a ogrody uległy wielkiej dewastacji. Rodzina Gajewskich opuściła wtedy Steniatyń udając się do Chełmna, zaś w opuszczonym siedlisku zaczęła grasować miejscowa ludność wycinająca na opał i do celów budowlanych ocalałe dotąd stare drzewa. Do roku 1959 kompozycja założenia została prawie całkowicie zniszczona, a dawne tereny ogrodowe zamieniono na pola uprawne. Pozostały z niej jedynie ślady dawnej kompozycji rozrzucone były na obszarze około 7,5 ha., jednak dawny układ należy uznać za nieistniejący i nie przedstawiający już żadnych wartości kompozycyjnych, historycznych ani przyrodniczych.¹⁵

W 1959 r. Gajewscy odsprzedali teren siedliska Kazimierzowi Wiśniewskiemu, który wzniósł tu na miejscu dworu swoją zagrodę i przekopał starą sadzawkę, znacznie ją przy tym zmniejszając.

Południową część założenia zajęła w 1954 r. szkoła podstawowa, funkcjonująca tu nadal w latach 80. XX w.¹⁶

Brak dokładniejszych przekazów historycznych uniemożliwia dziś stwierdzenie, czy z szesnastowiecznej siedziby dworskiej pozostały w Steniatyniu do lat 80. XX w. jakiekolwiek elementy. Niewiele też wiadomo o barokowym układzie istniejącym tu do II połowy XIX w., gdyż dzisiejsza wiedza o nim opiera się głównie na znacznie późniejszym szkicu. Na tej podstawie możemy stwierdzić, że pozostały z niego do lat. 80. XX w.: droga dojazdowa, przebudowana sadzawka przy dworze i zapewne droga ogrodowa w północnej części założenia, a także droga ze wsi biegnąca zachodnią granicą kompozycji (obecna szosa). Z kompozycji jaka powstała po 1866 r. i istniała bez większych zmian do 1944 r. zachowały się oprócz przebudowanej sadzawki i drogi biegnącej od na południowy-zachód: nieliczne stare drzewa, rów przebiegający północną granicą kompozycji oraz kępy zarośli w ogrodzie i na miejscu po stawie.¹⁷

Widok na ogród dworski w Steniatyniu i stojąca w nim na miejscu dawnego dworu zagrodę - 1987.

fot. Antoni Oleksicki 1987 r.

W 1987 r. na terenie obiektu występowały 32 gatunki drzew i krzewów, ale roślinność była tu bardzo uboga, gdyż skład gatunkowy roślinności wzbogacały samosiewy lub nasadzenia towarzyszące szkole i zagrodzie. Drzewa stare były nieliczne i pochodziły z nasadzeń dwudziestowiecznych. Starsze topole czarne (z II połowy XX w.) rosły już poza założeniem, przy zagrodzie stojącej na zachód od szosy. Najstarszymi drzewami obiektu było 6 wierzb kruchych nad stawem leżącym w północnej części dawnej kompozycji. Osiągały one średnice pni do 80 cm i posadzone zostały na początku XX w. Stare jesiony, grochodrzew, wierzbę i lipę o średnicach pni 60-70 cm posadzono w okresie międzywojennym XX w. Pozostałe stare drzewa - topole o średnicach pni do 70 cm, graby, czeremchy, grochodrzew, dąb, jabłonie, lipy, wierzby i jesiony, osiągające średnice pni od 40 do 65 cm zostały posadzone albo wyrosły z samosiewów lub odrostów po 1939 r. Przetrwało też kilka starych jabłoni sadzonych w okresie międzywojennym. Spośród krzewów ogrodowych zachowały się pojedyncze egzemplarze i grupy lilaków oraz żywopłot z karagan przy dawnej drodze ogrodowej. Inne krzewy rosły w zaroślach przy szkole i przy zagrodzie, a obok zagrody założono też dwa niewielkie sadki.¹⁸

Niegdyś, duży teren ogrodów dworskich musiał być dobrze widoczny wśród okolicznych pól i łąk. Osie ogrodowe ukierunkowane były w stronę doliny rzeki i położonych około 2 km za nią Żulic. Musiały więc istnieć jakieś powiązania widokowe między tymi dwiema siedzibami dworskimi, a z całą pewnością istniały powiązania widokowe dworu steniatyńskiego z rzeką. Jednak po zniszczeniu tej siedziby dworskiej i towarzyszącej jej kompozycji ogrodowej obiekt nie pełnił już w krajobrazie żadnej istotnej roli.¹⁹

Ewa Bończak-Kucharczyk

Źródła:

¹ www.wikipedia.org

² Jabłonowski Aleksander, Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1902, s. 205; www.wikipedia.org

³ www.wikipedia.org

⁴ AP w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Steniatyń, nr 65, s. 3 i 4; www.wikipedia.org

⁵ AP w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Steniatyn, nr 65, s. 3 i 4

⁶ www.wikipedia.pl

⁷ AP w Zamościu, Biuro Notarialne w Tomaszowie Lubelskim, księga hipoteczna dóbr Steniatyń

⁸ AP w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Steniatyn, nr 65, s. 3 i 4

⁹ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI, Warszawa 1890, s. 326

¹⁰ Cechownik sporządzony jest z aluminiowej blachy prostokątnej o wymiarach 10,6 x 21,4 mm

¹¹ AP w Zamościu, Księga hipoteczna dóbr Steniatyn, nr 65, s. 3 i 4

¹² Informacje ustne Dubiela Czesława, zam. w Steniatyniu

¹³ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3646, w tym szkic majątku z 1922 r., skala 1:5000

¹⁴ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski w Lublinie, nr 3646; Informacje ustne Dubiela Czesława, zam. w Steniatyniu

¹⁵ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Steniatyniu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁶Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Steniatyniu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁷ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Steniatyniu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁸ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Steniatyniu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

¹⁹ Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Steniatyniu, Zamość 1987, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

Inne źródła:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory Specjalne, Rosyjska mapa sztabowa, około 1914 r., skala 1:8400

Austriacka mapa sztabowa z 1916 r., w posiadaniu Tomasza Wiśniewskiego, zam. w Białymstoku

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, SteniatynKategoria:dworski