Zacisze

Ogród dworski - eklektyczny, powstały w latach 20. i 30. XX w.

Dawna nazwa: Zacisze

Gmina: Biała Podlaska

Położenie obiektu: na północny-wschód od Wilczyna i Grabanowa, przy drodze z Wilczyna (po obu jej stronach), na płaskim terenie, w otoczeniu otwartych przestrzeni pól i łąk ograniczonych od wschodu dużym kompleksem leśnym

Powstanie założenia dworsko-ogrodowego w Zaciszu wiąże się z podziałem majątku Grabanów, dokonanym w 1921 r. przez Marcina Szulca pomiędzy jego dzieci - Helenę z Szulców Karską, Wacława Piotra, Witolda i Kazimierę. W wyniku tego podziału teren Zacisza przypadł Witoldowi Szulcowi. W chwili przejęcia przez niego działu spadku, jego obszar wynosił 320 morgów i 165 prętów gruntów ornych (około 160 ha) oraz około 78,5 ha lasu. Nie było tam żadnych zabudowań, jednak istniały wcześniejsze formy zagospodarowania terenu.

Jeszcze w I połowie XIX w. teren ten porastały lasy poprzecinane drogami, u zbiegu których zakomponowano teren nowo zakładanej siedziby dworskiej. Rosły tam wciąż stare drzewa pochodzące z lasu i nasadzeń przydrożnych oraz istniały ślady wskazujące na to, że miejsce to było już kiedyś wcześniej zasiedlone (być może stała tu niegdyś gajówka, albo zagroda, przy której posadzono kilka drzew ozdobnych). Te stare zadrzewienia i drogi zachowano urządzając nową siedzibę dworską i istniały one z niewielkimi zmianami również w latach 80. XX w.

Nowy właściciel rozpoczął gospodarowanie od parcelacji otrzymanych gruntów pomiędzy okolicznych włościan. Zamierzał rozparcelować około 100 ha gruntów rolnych oraz cały las, jednak wobec negatywnego stanowiska ówczesnych władz wojewódzkich, zwłaszcza w sprawie parcelacji użytków leśnych (mającej powodować degradację lasów, przeznaczono ostatecznie do parcelacji około 60 ha gruntów ornych i około 17 ha lasu.¹

W I połowie lat 20. XX w. wzniesiono na terenie Zacisza najniezbędniejsze budynki gospodarcze - stodoły, obory, szopy, magazyny. Właściciel Zacisza mieszkał w tym czasie albo w Białej Podlaskiej, albo w Grabanowie. Około 1930r. został w Zaciszu zbudowany drewniany dwór, usytuowany w pobliżu północno-zachodniego narożnika założenia.² Mniej więcej w tym czasie skomponowana została zieleń ozdobna.

Teren założenia posiadał kształt wydłużonego prostokąta, zajętego w większości przez sady, graniczonego od zachodu z drogą jezdną i przeciętego w południowej części drogą do Wilczyna. W południowej części założenia oprócz sadu znajdował się ogród ozdobny otaczający dwór i podjazd. Kolisty podjazd urządzono na południe od dworu i prowadziła do niego od południa obsadzona grabami droga, łącząca się z drogą do Wilczyna. Na wschód od dworu skomponowano kolisty ciennik, otoczony żywopłotem grabowym mającym kształt podkowy otwartej w kierunku dworu tworząc rodzaj wnętrza ogrodowego o funkcji altany. Dalej w kierunku wschodnim znajdował się sad. Na północ od dworu znajdował się niewielki prostokątny ogródek kwiatowy. Na zachód od dworu stała w otoczeniu krzewów ozdobnych studnia, obok której biegła droga z podjazdu do sadu, równoległa do zachodniej granicy założenia, przy której rósł też szpaler drzew. Mniej więcej w środku całej kompozycji, na południe od dworu i podjazdu stały 2 budynki - murowany spichrz o skromnym zewnętrznym wystroju architektonicznym (po wschodniej stronie drogi do podjazdu) oraz budynek gospodarczy (po zachodniej stronie drogi do podjazdu). W otoczeniu spichrza rosły stare drzewa zachowane z dawniejszych nasadzeń i uzupełnione nowymi, posadzonymi po wzniesieniu tego budynku. Na południe od tych budynków mieścił się sad przecięty drogą do Wilczyna, przy której rosła aleja składająca się z drzew ozdobnych różnych gatunków. Dalej na południe, wzdłuż południowej granicy założenia, a po północnej stronie drogi dojazdowej, stał rząd budynków gospodarczych (stodoła, obora i inne), przy których rosło trochę drzew i krzewów ozdobnych. Wzdłuż granic założenia posadzono szpalery, a całość ogrodzono drewnianym parkanem. W chwili wybuchu II wojny światowej ozdobna część założenia nie była jeszcze skończona.

Tuż przed 1939 r. ogólny obszar majątku wynosił około 110 ha.³ Wtedy też zaczęto uprzemysławiać majątek budując młyn i parowy tartak.⁴ Powierzchnia całej kompozycji dworsko-ogrodowej wynosiła wtedy około 7 ha.

W latach 1939-1944 leżący na uboczu majątek Zacisze nie uległ żadnym poważniejszym zniszczeniom. Jego właściciel Witold Szulc, wychowany w duchu patriotycznym, był aktywnym członkiem Armii Krajowej, a dwór w Zaciszu stanowił bazę partyzancką.

W 1944 r. po wkroczeniu wojsk rosyjskich majątek został rozparcelowany, przy czym pozostawiono siedlisko o powierzchni 4 ha, w którym umieszczono szkołę podstawową, która rozpoczęła działalność w 1945 r, zaś zabudowania gospodarcze przejęło Państwo Gospodarstwo Rolne w Grabanowie. Witolda Szulca aresztowało NKWD za przynależność do Armii Krajowej i aktywne w niej uczestnictwo, po czym został on jeszcze w 1944 r. wywieziony na Syberię, gdzie zmarł z wycieńczenia w obozie.⁵

Okres powojennego czterdziestolecia to lata pogłębiającej się degradacji Zacisza. Rozpoczęło ją sprzedanie około 1947 r. na cegłę młyna i tartaku. W latach następnych PGR Grabanów zrzekł się pozostałych zabudowań gospodarczych w Zaciszu na rzecz Gminnej Spółdzielni w Białej Podlaskiej, która rozebrała je na materiał budowlany. Około 1962 r. ukończona została budowa szkoły podstawowej w Marcinowie (rozpoczęta jeszcze w okresie międzywojennym), co spowodowało opuszczenie przez szkołę dworu w Zaciszu, którego pomieszczenia zostały następnie przeznaczone na mieszkania lokatorskie. Kolejne zmiany użytkowników majątku - był nim najpierw Wydział Lokalowy Powiatowej Rady Narodowej, a następnie Urząd Gminy w Białej Podlaskiej - powodowały dalszą dekapitalizację obiektu. Niszczenie kompozycji przestrzennej rozpoczęła szkoła, która we wnętrzach otaczających dwór urządziła boiska, a kontynuowały to niszczenie kolejni użytkownicy. Wycięto sady, których miejsce zajął naturalny lasek brzozowy. Znaczną część starych drzew obiektu bezmyślnie wycięto, w wyniku czego południowo-wschodnia część założenia zamieniła się w nieużytek. Wnętrza sąsiadujące z dworem, użytkowane przez szkołę jako boiska zostały później zamienione w nieużytki, które następnie zrosły samosiewami. Zlikwidowano ogródek kwiatowy, którego miejsce zajęło pole uprawne. Posadzono natomiast w sąsiedztwie dworu i drogi dojazdowej do podjazdu nieliczne drzewa ozdobne (na zachód od tej drogi). Długoletni proces niszczenia kompozycji doprowadził do tego, że całkowitemu zniszczeniu uległa północna, sadownicza część założenia, a układ przestrzenny części południowej w znacznym stopniu zanikł lub został zniekształcony.⁶

Do lat 80. XX w. z kompozycji wprowadzanej w Zaciszu w latach 20. i 30. XX w. zachowały się: drewniany dwór, murowany spichlerz, droga do podjazdu, studnia, posadzone w podkowę graby, wnętrze po dawnym ogrodzie kwiatowym (wówczas pole), ślad drogi biegnącej przy studni, gruzy i fundamenty po zabudowaniach gospodarczych, część drzew ozdobnych i owocowych oraz część krzewów. Czytelne też były granice założenia wyznaczone przez drogi, rów i nieużytki. Poza tym, przetrwały takie elementy wcześniejsze niż samo założenie jak drogi dojazdowe, niektóre drzewa (przydrożne i z lasu), w tym lipa o średnicy 140 cm, rosnąca w południowej części założenia (zapewne osiemnastowieczna).⁷

W 1984 r. roślinność obiektu składała się z 26 gatunków drzew i krzewów. Do najstarszych drzew założenia należały te, które pochodziły sprzed jego powstania: wspomniana wcześniej lipa o średnicy pnia 140 cm, lipa o średnicy pnia 90 cm, rosnąca przy wschodniej granicy założenia, dęby o średnicach pni 70-80 cm, rosnące przy wschodniej granicy założenia, a także robinie, lipy, świerki i jesion o średnicach pni 50-80 cm, rosnące w różnych częściach założenia. Z okresu zakładania siedziby dworskiej w latach międzywojennych XX w. pochodziły drzewa różnych gatunków (lipy, grochodrzewy, świerki, graby, dęby i jabłonie) o średnicach pni 30-60 cm. Z tego okresu pochodziły też krzewy ozdobne rosnące pojedynczo i w grupach w zachodniej części założenia (część z nich poprzerastana samosiewami i tworząca zarośla). Najmłodszą roślinność stanowiły głównie zarośla i samosiewy wyrosłe po II wojnie światowej w wyniku braku konserwacji obiektu. Poza nimi rosły tu nieliczne drzewa sadzone przez uczniów w pobliżu dworu i przy drogach.⁸

Obiekt był dobrze widoczny wśród otaczających go pół i łąk, jednak w jego pobliżu nie było uczęszczanych dróg, z których mógłby być oglądany. Widok na założenie był zresztą dużo mniej atrakcyjny niż przed II wojną światową gdyż powierzchnia obiektu skurczyła się o połowę bo większość dawniej ogrodowych terenów zajęły pola uprawne, nieużytki i lasek. Wnętrze zachowanej części obiektu było natomiast zaśmiecone i zaniedbane, toteż nie wywierało dobrego wrażenia.⁹

Krzysztof Kucharczyk

Ogród dworski w Zaciszu - stan współczesny
Publ. www.dwory.cal.pl

Źródła:

¹ AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2632, akta parcelacji majątku Zacisze

² Informacje ustne Chodyny Ksawerego, zam. we dworze w Zaciszu

³ Górny Bolesław, Monografia powiatu bialskiego województwa lubelskiego, Biała Podlaska 1939, s. 31

⁴ Informacje ustne Chodyny Ksawerego, zam. we dworze w Zaciszu

⁵ Informacje ustne Chodyny Ksawerego, zam. we dworze w Zaciszu

⁶ Informacje ustne Chodyny Ksawerego, zam. we dworze w Zaciszu; Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Bończak-Kucharczyk Ewa, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaciszu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁷ Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Bończak-Kucharczyk Ewa, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaciszu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁸ Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Bończak-Kucharczyk Ewa, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaciszu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

⁹ Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Bończak-Kucharczyk Ewa, Tomecki Janusz, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Zaciszu, Biała Podlaska 1984, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Białej Podlaskiej

Inne źródła:

AP Lublin, Okręgowy Urząd Ziemski, nr 2632 - w aktach znajduje się odręczny, nieskalowany szkic założenia sporządzony w 1926 r. z okazji prac parcelacyjnych, jednak na tym szkicu zaznaczono jedynie sytuację zabudowań gospodarczych, bez dworu i kompozycji zieleni

Biblioteka Uniwersytecka KUL w Lublinie, Zbiory Kartograficzne, nr M 1720, Mapa taktyczna WIG, Skala 1:100000, ok. 1937 r.

Słowa klucze: ogród dworski, Zacisze, krzysztof kucharczykKategoria:dworski