rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeHrebenne - ogród cerkiewny

Ogród cerkiewny - kwaterowy, powstały po 1685 r., w końcu XVIII w. przebudowany i rozbudowany, nadal kwaterowy, częściowo przebudowany w II połowie wieku XIX

Dawna nazwa: Hrebenne

Gmina: Lubycza Królewska

Położenie obiektu: na wzgórzu, w centrum wsi, przy asfaltowej szosie z Tomaszowa Lubelskiego do granicy państwa (dawniej trakcie z Lublina do Lwowa), na wschód od tego traktu i doliny Prudnika (po przeciwnej stronie doliny niż siedziba dworska)

 

Wieś Hrebenne powstała przy trakcie łączącym Lublin ze Lwowem, co związane było z kolonizacją tych terenów w XIV i XV wieku. W świetle rejestru poborowego z 1565 r. we wsi zamieszkiwało 33 kmieci na 23 dworzyszczach. Rejestr wymienia także 2 karczmy i dwóch popów płacących podatki po 30 groszy i po dwie rączki miodu.1 Zatem już w XVI wieku istniała tu cerkiew, zapewne zlokalizowana w tym samym miejscu, co istniejąca obecnie, na górującym nad okolicą wypiętrzeniu terenowym, położonym we wsi przy trakcie handlowym. O wyglądzie ówczesnej cerkwi nic bliższego dziś nie wiadomo. Była ona z pewnością drewniana, a sądząc po lokalizacji w miejscu trudno dostępnym, być może też przystosowana do pełnienia pewnych funkcji obronnych. Cerkiew ta została zniszczona, prawdopodobnie podczas działań wojennych prowadzonych około połowy XVII wieku. Obok cerkwi musiała też stać plebania, ale i o niej nie mamy dziś żadnej wiedzy.

Obecnie istniejąca drewniana cerkiew o trzech kopułach, pod wezwaniem św. Mikołaja, wybudowana została w roku 1685.2 W tym samym czasie wybudowano zapewne przy cerkwi plebanię, przy której założono ogród, nadając całej kompozycji regularny, kwaterowy układ. Obok plebanii umieszczono po jednej stronie dziedziniec gospodarczy (plebania stała przy jego południowo-zachodniej pierzei), a po drugiej ogród użytkowy (zapewne głównie warzywny) o kwaterowej kompozycji. Do budynków folwarku plebańskiego, zgrupowanych wokół dziedzińca i zamykających ogród od strony północno-wschodniej, prowadziła droga dojazdowa. Pewnie już wówczas cały teren wzgórza wraz z cmentarzem cerkiewnym uporządkowano i ogrodzono.

W 1797 r. cerkiew poddano gruntownemu remontowi, podczas którego przebudowano Babiniec, dostawiając go do nawy, a także prezbiterium, które także dostawiono do nawy. Wybudowano też dzwonnicę.3 W tym samym czasie wzniesiono bramę cerkiewną, będącą jedynym tego typu obiektem na Lubelszczyźnie. Brama ta usytuowana jest przy wschodniej granicy cmentarza cerkiewnego w kręgu starych lip, zbudowana z kamienia i otynkowana, a jej wnętrze nakryto stropem z desek. Ma daszek brogowy gontowy, zwieńczony wieżyczką w formie czworobocznej sygnaturki z małym brogowym daszkiem, na którego szczycie znajduje się żelazny krzyżyk. Dookoła niej biegnie wydatny okap. Prowadzi do niej wejście z zewnątrz po dwóch kamiennych stopniach. Pierwotnie miała dwoje drzwi - od wewnątrz i od zewnątrz (których obecnie brak).4 Do boków bramy przylegał płot, który otaczał cmentarz i cerkiew. W tym czasie poszerzono też folwark wznosząc nowe budynki otaczające z trzech stron prostokątny dziedziniec, wysunięty na wschód poza granice ogrodów. Ponadto obsadzono drzewami drogę do folwarku, drogę z cerkwi do plebani i drogę ze wsi do cerkwi, a także posadzono lipy wokół cmentarza cerkiewnego i drzewa wokół warzywnika. Tereny położone na zachód od folwarku zajęły dwie kwatery sadu.

W świetle planu z 1854 r. otoczony płotem teren cerkwi miał kształt zbliżony do obecnego. Od strony północno-wschodniej do terenu cerkwi przylegał rozległy sad i kwaterowy ogród warzywny, które ograniczone były od północnego-wschodu zabudowaniami folwarcznymi stojącymi wokół prostokątnego dziedzińca. Do folwarku prowadziła od wschodu droga dojazdowa. Przy południowo-zachodniej pierzei dziedzińca stała plebania. Zabudowania gospodarcze łączyła z cerkwią aleja lipowa biegnąca przy plebanii oraz między ogrodem warzywnym i sadem. Północną granicą sadu biegła natomiast obsadzona drzewami droga na dziedziniec gospodarczy, poprowadzona dnem płytkiego jaru. Posadzono też lipy przy drodze łączącej trakt lwowski z bramą cerkiewną oraz lipy wzdłuż ogrodzenia cmentarza cerkiewnego. Na południe od ogrodów plebańskich znajduje się jar, który zapewne zawsze porośnięty był lasem. Taki obraz założenia, jaki wynika z planu z 1854 r. chyba nie odbiegał wiele od kompozycji, jaka istniała przy cerkwi w wieku XVIII, gdyż jak się wydaje, w I połowie XIX wieku nie zachodziły w obrębie założenia poważniejsze zmiany, choć zapewne dokonywano nasadzeń uzupełniających i być może wymieniono jakieś budynki gospodarcze.5 Całość ostatecznie ukształtowanej kompozycji zajmowała obszar o powierzchni około 3,8 ha.

Kolejny remont cerkwi przeprowadzony został w 1872 r. Wiązał się on nie tylko z pracami konserwacyjnymi, ale i z przebudową tylnej ściany w związku z budową zakrystii. Dokonano też wówczas nowych nasadzeń przy cerkwi i w ogrodach. Kolejne zabiegi konserwatorskie przeprowadzano dopiero po II wojnie światowej, w 1958 r. wymieniono gontowe pokrycie dachu i ścian, a w 1976 r. pokryto kopuły ocynkowaną stalową blachą.6

Podczas II wojny światowej spalono plebanię i budynki gospodarcze, wycięto część drzew na wzgórzu cerkiewnym, a miejscowa ludność wyznania grekokatolickiego uległa rozproszeniu. Po wojnie zanikło też znaczenie wsi jako ośrodka obsługującego szlak handlowy, gdyż trakt Lublin - Lwów przecięła granica państwa. Od lat 50. XX w. użytkowana była wyłącznie cerkiew toteż zaniedbane tereny dawnych ogrodów i otoczenie cerkwi zarosły lasem, a część najstarszych drzew usunięto. Po wojnie cerkiew została przejęta przez kościół katolicki i w latach 50. i 60. XX w. świadczyła posługi religijne zgodnie ze swym przeznaczeniem.7 Od 1965 r. cerkiew ta wykorzystywana była jako obiekt sakralny przez dwa wyznania - grekokatolickie i rzymskokatolickie. Duchowni nie mieszkali w Hrebennem lecz przyjeżdżali z sąsiednich parafii - ksiądz grekokatolicki z Werchraty, a rzymskokatolicki z Siedlisk.8 Przy cerkwi zachowały się jednak pozostałości dawnego układu przestrzennego ogrodów i rosły stare lipy osiągające znaczne rozmiary, zaś od strony leżącej w dolinie wsi prowadziła zachowana we fragmentach aleja lipowa. Do lat 80. XX w. otoczenie cerkwi zdążyło zarosnąć młodym lasem i utrzymywał się też las w dużym jarze, chociaż wycięto tam sporo starych drzew. Lasy pokrywały więc w tym czasie większość wzgórza. Zarosły też część dawnego ogrodu warzywnego, którego pozostałaą część zajęło pastwisko. Część wnętrza po dawnym sadzie zajęły pola uprawne, a na miejscu dawnych zabudowań gospodarczych wzniesiono zagrody chłopskie, przy których część terenu zaorano.9

Do lat 80. XX w. z ukształtowanego po 1685 r. układu przestrzennego założenia przetrwały: cerkiew (przebudowywana w XVIII, XIX i XX wieku), droga do zabudowań gospodarczych biegnąca w jarze, droga do cerkwi i droga łącząca cerkiew z plebanią. Z kompozycji osiemnastowiecznej zachowały się oprócz bryły cerkwi: dzwonnica, dwa wnętrza po kwaterach sadu, brama oraz część starych drzew rosnących wokół cerkwi, przy drogach i w lesie. Ponadto przetrwały niektóre drzewa sadzone w XIX wieku.10

W 1988 r. roślinność założenia składała się z 28 gatunków drzew i krzewów, ale rosło tu sporo drzew bardzo starych i cennych, mających pomnikowy charakter, a także sporo innych starych drzew. Prawie połowę wzgórza cerkiewnego porastał jednak młody las, składający się z jesionów, lip, czeremch, kasztanowców i grochodrzewów o średnicach pni do 42 cm oraz z bzów czarnych, głogów, leszczyn, róż dzikich, śliw, lilaków i wiązów. W rejonie, gdzie stała niegdyś plebania można też było spotkać wśród lasu śnieguliczki, lilaki i sumaki. Przy drogach rosły ponadto grupy krzewów i zarośla oraz pojedyncze samosiewy drzew. Zamiast trawników występowały tu pastwiska i łąki.11

Większość najstarszych drzew założenia rosła w otoczeniu cmentarza cerkiewnego lub przy drogach biegnących w jego sąsiedztwie. Wyróżniały się tu lipy drobnolistne i szerokolistne pochodzące z nasadzeń osiemnastowiecznych lub dokonywanych na początku XIX w. Miały one średnice pni od 95 do 157 cm. Spośród dwunastu takich najstarszych lip część była w złym stanie zdrowotnym. W podobnym wieku były 3 zachowane lipy rosnące w obrębie dużego jaru i mające średnice pni 105-108 cm (w bardzo różnym stanie zdrowotnym) oraz lipa o średnicy pnia 130 cm, rosnąca przy drodze wiodącej do zagród zlokalizowanych w północnej części założenia, a także kasztanowiec o średnicy pnia 94 cm, pozostały z dawnej alei prowadzącej do plebanii. Kolejną grupę zachowanych starych drzew stanowiły lipy o średnicy pni 80-95 cm, sadzone około połowy XIX w. i będące w różnym stanie zdrowotnym. Część starych lip i jesionów o średnicach pni 50-80 cm oraz dwie grusze o średnicach pni 60 i 85 cm, kilka grochodrzewów o średnicach pni 50-75 cm i wierzby o średnicach pni 60-77 cm posadzono w II połowie XIX w. Pozostałe stare drzewa obiektu, mające 40-60 cm średnicy pni pochodziły z nasadzeń i samosiewów I połowy XX w.

Wśród krzewów większość stanowiły samosiewy, ale można też było spotkać rozrośnięte grupy starych krzewów ogrodowych - lilaków, jaśminowców, śnieguliczek i leszczyn. Występowały także grupy zdziczałych śliw i pojedyncze stare drzewa owocowe.12

Wzgórze cerkiewne w Hrebennem nadal było dominantą widokową okolicy, a usytuowana na jego skłonie cerkiew była dobrze widoczna od zachodu, południa i północy, choć częściowo przesłaniały ją okazałe stare drzewa. Niemniej, całe wzgórze nadal stanowiło atrakcję widokową, m.in. właśnie dzięki tym drzewom. Po zniszczeniu dawnych ogrodów plebańskich, których miejsce zajęły lasy i zarośla, atrakcją pozostają widoki ze wzgórza cerkiewnego na wieś, dolinę rzeki ze stawami oraz na Siedliska, mimo że po zniszczeniu siedziby dworskiej w Siedliskach nie istnieje już związek widokowy tamtejszego dworu z cerkwią. Interesujący też nadal wydawał się widok na wzgórze i cerkiew z terenu dawnego folwarku w Hrebennem (zob. Hrebenne - park dworski) zlokalizowanego po przeciwnej stronie doliny strumienia. Istotne wartości przyrodnicze prezentował stary drzewostan na cerkiewnym wzgórzu.13

Cerkiew w Hrebennem

Cerkiew w Hrebennem - stan współczesny

www.galeria.roztocze.info.pl

 

Ewa Bończak-Kucharczyk

Krzysztof Kucharczyk

 

Źródła:

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, Warszawa 1900, s. 589

2 Według daty erekcji cerkwi w karcie inwentaryzacyjnej, sporządzonej przez Jana Góraka w 1984 r.

3 Według danych, zawartych w karcie inwentaryzacyjnej cerkwi w Hrebennem, sporządzonej przez Jana Góraka w 1984 r.

4 Karta inwentaryzacyjna bramy cerkiewnej w Hrebennem, sporządzona przez Jana Góraka w 1984 r.

5 AP Lublin, Plany Urzędu Katastralnego w Bełzie, nr 23, Hrebenne, plan dóbr z 1854 r., skala 1:2280

6 Według danych, zawartych w karcie inwentaryzacyjnej cerkwi w Hrebennem, sporządzonej przez Jana Góraka w 1984 r.

7 Informacje ustne Lipczak Katarzyny i Stopy Mariana, zam. w Hrebennem

8 Informacje ustne Lipczak Katarzyny i Stopy Mariana, zam. w Hrebennem

9 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztof, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia cerkiewno-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

10 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztod, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia cerkiewno-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

11 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztod, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia cerkiewno-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

12 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztod, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia cerkiewno-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

13 Bończak-Kucharczyk Ewa, Oleksicki Jerzy, Kucharczyk Krzysztod, Oleksicki Antoni, Żukowski Jacek, Dokumentacja ewidencyjna założenia cerkiewno-ogrodowego w Hrebennem, Zamość 1988, maszynopis w posiadaniu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatury w Zamościu

 

Inne źródła:

AGAD, Zbiór Kartograficzny, Topograficzna Karta Królestwa Polskiego (1822-1843), Warszawa 1839, Skala 1: 126000 [tzw. Mapa Kwatermistrzostwa Wojska Polskiego]

Biblioteka Narodowa w Warszawie, Zbiory specjalne, Rosyjska mapa sztabowa z około 1914 r., skala 1:200000

Mapa sztabowa Polski, WIG, Warszawa 1936, skala 1:100000

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród cerkiewny, Hrebenne, krzysztof kucharczykKategoria:klasztorny lub plebański