rejestracja
Strona głównaNowościSpis obiektówIndeks nazwiskPublikuj u nasTekstyInne źródła

informacjeDołubowo

Ogród dworski – kwaterowy ogród włoski, powstały w połowie XVI w. w miejscu starszej siedziby dworskiej, założonej I połowie XV w., w późniejszych czasach wielokrotnie przebudowywany

Dawna nazwa: Dołubowo

Gmina: Dziadkowice

Położenie obiektu: w terenie otwartym, nad źródliskami strumienia Sielczanka

 

 Dołubowo plan

Plan założenia dworsko-ogrodowego w Dołubowie - stan z 1988 r.
Plan sporządzony dla potrzeb Katalogu parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego z 1988 r.

Sytuacja siedziby dworskiej w Dołubowie ukształtowana została około 1465 r., kiedy powstały główne elementy przestrzenne miejscowości – dwór, kościół i wieś. 31 października 1465 r. Wit Łyczko, sędzia brański, właściciel Dołubowa ufundował w tej miejscowości kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Miłosierdzia oraz św. Piotra i Pawła.1 24 czerwca 1495 r. Wit już nie żył, bo urząd ten sprawował kto inny.2 20 maja 1498 r. na stanowisku sędziego brańskiego spotykamy Jana Steczkę, zwanego Cybulka.3

22 lutego 1501 r. w Wilnie Aleksander Jagiellończyk potwierdził Janowi Steczce z rodu Talwoszów, staroście drohickiemu, dziedziczne posiadanie wsi w powiecie bielskim: Dołubowo, Chrościanka, Widźgowo, Filipy i Wierzbowo, które otrzymał on na podstawie prawa bliższości do Doroty Dołubowskiej, swojej ciotki, wdowy po Wicie.4 Dorota Łyczkowa już po śmierci męża ufundowała 12 maja 1535 r. w Dołubowie altarię św. Leonarda, uposażając ją w 3 włóki ziemi w każdym polu.5 Wzbogaciła ponadto plebana w ogród, karczmę i łąkę zwaną Mokrzec, nad rzeką Silną oraz w staw rybny i 20 florenów na wino.6 Jan Steczkowicz-Dołubowski vel Steczko, zwany Cybulka był starostą drohickim (w latach 1501-1508)7 i marszałkiem nadwornym litewskim (od 18 listopada 1520 r. do 7 marca 1541 r.)8.

W 1527 r. dokonano sądowego odgraniczenia dóbr Rudka (zob. Rudka), należących do Zofii Korczewskiej 1o voto Hlebowiczowej, 2o voto Albertowej, z majętnością Dołubowo Jana Steczki-Dołubowskiego.9 Jan Steczkowicz z Dołubowa zapisał w testamencie różne dobra, jakie posiadał w Wielkim Księstwie Litewskim królowej Bonie.10 W 1528 r. Zygmunt I nadał swej żonie królowej Bonie „na wieczność” położone w dzierżawie brańskiej dobra Dołubowo wraz z siołami: Widźgowo, Chrościanka i Filipy.11 Jako właściciel Dołubowa Jan Steczko figurował jeszcze w 1529 r.,12 1532, 1537 i 1538 r. (zm. przed 1542 r.)13 Za jego czasów rozmierzono siedzibę dworską i skomponowano kwaterowy ogród, w którym dwie proste osie dzieliły przestrzeń na zapewne 4 kwatery, przy czym dwie z kwater zajęte były przez stawy o regularnych kształtach.

Do realizacji testamentu królewskiego na rzecz Bony nie doszło. Nastąpił natomiast podział majętności pomiędzy Maciejem Rospondem z Jabłonowa a Janem Niecieckim, piszącym się jako dziedzic na Niecieczy, Werowie i Dołubowie. Jak określono w akcie z 4 maja 1546 r., dobra te na Jana Niecieckiego „prawem naturalnym spadły”, bo najwidoczniej łączyły go z Janem Steczką więzy rodzinne. Maciej Rospond, syn Hieronima, wraz z synem Mikołajem i wnukiem Maciejem podarowali dobra Dołubowo Janowi Harynkowi. Również Jan Nieciecki zastawił temuż swoją część Dołubowa na 2 lata za 560 kop groszy.

Jan Harynek z Mianowa, podkomorzy łomżyński, ożeniony był z Małgorzatą Wąsowską.14 Po śmierci Jana Harynka (przed 1569 r.) prawa do dóbr dołubowskich odziedziczył jego syn Adam Harynek, który 14 maja 1569 r. złożył przysięgę w Drohiczynie na wierność Królowi i Koronie Polskiej. Adam Harynek, wzmiankowany jako właściciel Dołubowa w 157615 i 1580 r.16 nie dokonywał w układzie założenia większych zmian. Nie żył już w roku 1591, gdyż jego synowie Jakub i Andrzej, dziedzice na Dołubowie, zawarli wówczas w Brańsku układ dotyczący spadku. Dołubowo przeszło na własność Anny z Oborskich, wdowy po Hieronimie Harynku (zm. około 1599 r.), żonie Piotra Odrzywolskiego.17 W latach 1623-1624 Dołubowo było w rękach Hieronima z Obór Oborskiego. Jego żona Halszka z Ostromęczyna Niemierzanka Oborska 20 lipca 1635 r. w spisanym wówczas testamencie określona została jako dziedziczka na Dołubowie, Chrościance i Smolugach.18 Hieronim z Obór Oborski nie żył już od 6 lutego 1644 r., a jego syn Wojciech spełniał wolę testamentową ojca.19 W 1653 r. i 25 lipca 1656 r. jako dziedzic Dołubowa wzmiankowani byli Jakub Oborski i jego żona Elżbieta, córka Krzysztofa Chrząstowskiego.20

Córka Oborskich Anna wyszła przed 25 lipca 1661 r. za mąż za Arnolfa Łagunę21 (od 1660 r. chorążego zakroczymskiego). Był on też towarzyszem pancernym i elektorem królów: Jana Kazimierza (z ziemi ciechanowskiej), Michała Korybuta (z ziemi drohickiej), Jana III (z województwa podlaskiego). Wyjednał on też w 1662 r. dla Dołubowa przywilej na cotygodniowe niedzielne targi i 3 jarmarki w roku (w odpust św. Piotra i Pawła, w święto Matki Boskiej Gromnicznej i w Niedzielę Palmową).22 W roku 1661 rezydował on w Dołubowie.23 W 1669 r. Anna z Oborskich przekazała majątek Dołubowo Łagunom. Arnolf Łaguna jako właściciel Dołubowa odnotowany został jeszcze w 1676 r.24

Arnolf Łaguna spowodował pewnie przebudowę ogrodów Dołubowa w duchu barokowym. Stawy ogrodowe, pełniące wówczas rolę parterów wodnych otrzymały wtedy ozdobną oprawę boskietów i parterów kwiatowych.

Córka Arnolfa Łaguny i Aleksandry Jarzynianki – Zofia spisała intercyzę ślubną z Maciejem Marcjanem Ładowskim, metrykantem koronnym. W 1681 r. Aleksandra, wdowa po Arnolfie Łagunie, ówczesna żona Aleksandra Łuszczewskiego dała Janowi Tobiaszowi Brzozowskiemu, wojskiemu podlaskiemu (w latach 1677 – 1703) i bratu jego żony Józefowi Janowi Łyczce, cześnikowi podlaskiemu (w latach 1683-1703), synowi Mikołaja i Zofii z Oborskich część Dołubowa. 13 marca 1688 r. Jan III nadał „miastu Dołobów w ziemi drohickiej” dodatkowy jarmark. Odbiorcami przywileju królewskiego byli Jan Tobiasz Brzozowski, wojski podlaski i Józef Jan Łyczko, cześnik podlaski.25

Już w 1686 r., a więc równocześnie z Janem Tobiaszem Brzozowskim i Józefem Janem Łyczką, dziedzicem Dołubowa i Smoluch tytułował się Mikołaj Henryk z Dąbrowicy Firlej, kanonik katedralny krakowski. W 1688 r. współwłaściciele scedowali na niego swe prawa.26 Było to najwidoczniej spowodowane zadłużeniem majętności.

Później Dołubowo przeszło na własność Orzeszków. Dwie siostry Orzeszkówny podzieliły w 1719 r. pomiędzy siebie schedę po rodzicach – Łucja, żona Władysława Markowskiego i Joanna, żona Michała Karwowskiego, cześnika bielskiego (w latach 1713-1744). Podział dóbr pociągnął też pewnie rozdzielenie założenia dworsko-ogrodowego. 8 czerwca 1713 r. Michał Karwowski otrzymał od Jana Klemensa Branickiego i jego matki Scholastyki dzierżawę starostwa bielskiego za sumę 17 tys. złotych. Dzierżawa trwała do 1721 r.27

Dzieci Władysława Markowskiego (ur. w 1663, zm. w 1748 r.) i Łucji Orzeszkówny w 1748 r. podzieliły między siebie dobra matki.28 W 1753 r. dział Markowskich należał do braci: Józefa, sędziego ziemskiego bielskiego (w latach 1751-1765), Antoniego, sędziego mielnickiego i Franciszka (ur. w 1727 r., zm. w 1806 r.) Markowskich, a drugi dział do Stanisława Karwowskiego, skarbnika i regenta bielskiego. W 1778 r. notowane były działy: Franciszka Markowskiego, podczaszego wyszogrodzkiego, Michała Dołubowskiego i Stanisława Karwowskiego, stolnika bielskiego (w latach 1770-1779), starosty augustowskiego i narewskiego. W 1790 r. jako właściciel Dołubowa podawany był Andrzej Karwowski, kapitan wojsk koronnych „dziedzic abszteynowany”.29

3 lipca 1801 r. Prusacy wystawili majątek na licytację – zapewne części należące do Karwowskich.30 Nabyli je Pieńkowscy.31 Część druga aż do 1830 r. była nadal własnością Markowskich.

W II połowie XIX w. całe Dołubowo stało się własnością rodziny Pieńkowskich – Jana (wzm. w 1886 i w 1890 r.) – majątek liczył wtedy 1433,3 ha ziemi -,32 Dominika (zm. przed 5 lipca 1890 r.), Kajetana Ludwika (zm. w 1905 r.). Ten ostatni, absolwent uniwersytetu w Dorpacie, komisarz w Powstaniu Styczniowym na powiat bielski, ożeniony był z Wiktorią Władyczańską, również uczestniczką postania, która zmarła w dworze dołubowskim 9 czerwca 1894 r. Oboje zostali w ramach represji popowstaniowych zesłani na Sybir, skąd wrócili po ośmiu latach dzięki staraniom Michała Pieńkowskiego, brata Kajetana Ludwika, stacjonującego w Petersburgu oficera carskiej artylerii. On też przyczynił się do tego, że dołubowski majątek nie uległ konfiskacie, a nałożono nań tylko kontrybucję.33

Po powrocie właścicieli z zesłania założenie podano renowacji – postawiono nowe, murowane budynki gospodarcze, oczyszczono i przekształcono stawy, wytyczono nowe drogi spacerowe w ogrodzie, dokonano nowych nasadzeń a alejach i w szpalerach wokół ogrodu ozdobnego i sadów, m.in. zasadzono czterorzędową aleję kasztanowcowo-grabową przecinającą ogród dworski wzdłuż osi wybiegającej na kościół. W końcu XIX w. dwór tętnił życiem i przyjmowano tu wielu gości. Przyszło tu na świat sześcioro dzieci Wiktorii i Kajetana Ludwika Pieńkowskich, z których Ignacy Pieńkowski (ur. w 1877 r., zm. w 1948 r.) zasłynął jako malarz. Malował m.in. pejzaże podlaskie. Objął na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych katedrę po Leonie Wyczółkowskim.

W 1907 r. Saturnin Klemens Wiktor Pieńkowski, syn Kajetana Ludwika, sprzedał majątek Dołubowo Stanisławowi Jakubowi Łowickiemu, który w 1912 r. wzniósł tu drewniany dwór, zwrócony do stawu gankiem ze stopniami.34 Był on właścicielem Dołubowa do 1939 r., a majątek borykał się w okresie międzywojennym z dużymi trudnościami finansowymi (liczył wówczas 668 ha gruntów).35 Kompozycja przestrzenna nie uległa większym przeobrażeniom do 1939 r. (nadal istniały tu wypełnione sadem kwatery otoczone szpalerami i alejami). Natomiast w czasie II wojny światowej część zabudowy uległa zniszczeniu, a drzewostan przetrzebiono. Synowie Stanisława Jakuba i Marii z Czarkowskich - Stanisław junior i Władysław Łowiccy - znaleźli się we wrześniu 1939 r. w 42. Pułku Piechoty w Białymstoku, z którym wyruszyli na front i który doznał kilku porażek w bitwach z Niemcami i Rosjanami. Obaj bracia Łowiccy zostali wzięci do niewoli przez Sowietów i osadzeni w obozie jenieckim w Kozielsku, skąd trafili później do Katynia, gdzie zostali zamordowani w kwietniu 1940 r. Ostatni właściciel został w 1939 r. zmuszony do opuszczenia dworu, więc wraz z żoną i córką Aleksandrą wyjechał do Białegostoku, a później do Turczyna, skąd powrócił w 1941 r. gdy Dołubowo przejęli Niemcy i pełnił funkcję administratora swojej dawnej własności. Zmarł nagle w tym samym roku w Dołubowie.36

W 1944 r. majątek rozparcelowano, przy czym część zabudowań przypadła dawnej służbie dworskiej. Część ozdobną wraz z dworem przekazano wtedy szkole podstawowej, funkcjonującej tu jeszcze w 1995 r., która w latach 60. XX w. wyremontowała dwór, ale w jego pobliżu wzniosła sanitariaty, śmietnik i budynek inwentarski, a w ogrodzie urządziła boiska i miejsca rekreacji. Po parcelacji zniszczone zostały sady, a także większość zabudowań części gospodarczej, z których pozostały spichlerz i część dawnej stajni.37 Pozbawione opieki i pielęgnacji aleje i szpalery niszczały, stawy zarastały, za to w sąsiedztwie szkoły posadzono nowe krzewy ozdobne i drzewa, których układ nie miał nic wspólnego z dawną kompozycją. W części ozdobnej do lat 80. XX w. zachowały się: dwór z 1912 r., czterorzędowa aleja, stare aleje i szpalery na granicach ogrodu, dwa stawy (dawne partery wodne), w tym jeden z wyspą. Wnętrza ogrodu zajęte były w tym czasie przez sady, boisko i warzywnik. Starodrzew obfitował w drzewa dziewiętnastowieczne, w tym kilka z nich pochodziło z I połowy XIX . Najcenniejszym drzewem obiektu był osiemnastowieczny jesion wyniosły o średnicy pnia 280 cm. Cały kompleks dworski był cenny widokowo, jednak został częściowo przesłonięty nowymi zagrodami chłopskimi.38

 

Dołubowo 1

Ogród dworski w Dołubowie - widok przez staw z wyspą na dwór - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1965

 

Dołubowo 2

Ogród dworski w Dołubowie - widok z terenu miedzy dworem a stawem (dawnym parterem wodnym) na drzewostan parku - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1967

 

Dołubowo 3

Ogród dworski w Dołubowie - wnętrze czterorzędowej alei kasztanowcowo-grabowej - stan z 1988 r.
Fot. Piotr Mastalerz, Neg. OW PSOZ Białystok, nr D 1966

11 sierpnia 1998 r. spadkobiercy Stanisława Jakuba Łowickiego – Maria Łowicka-Kołtan i Jan Łowicki odkupili od gminy opuszczony przez szkołę (przeniesioną do nowego budynku wybudowanego w Dołubowie) dwór wraz z resztą parku o powierzchni 3,47 ha z zamiarem odtworzenia założenia,39 lecz na zamiarze tylko się skończyło. W 2007 r. dołubowski dwór zmienił właściciela (stał się nim Jan Moczulski), ale nie doprowadziło to na razie do jego renowacji, toteż budynek ten w dalszym ciągu niszczeje, podobnie jak i resztki dworskiego parku.40

 

Dołubowo - park

Park w Dołubowie - stan współczesny
www.polskiezabytki.pl

 

Dołubowo - spichlerz

Zachowany spichlerz dworski w Dołubowie - stan współczesny
http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/99-dolubowo

 

Dołubowo - dwór

Dwór w Dołubowie po opuszczeniu przez szkołę - stan z 2012 r.
http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/99-dolubowo

Ewa Bończak-Kucharczyk

Józef Maroszek

 

Źródła:

1 AGAD, Kapicjana, nr 38, s. 342-343, Mazur S. ks., Dzieje parafii Dołubowo 1465-1939, Lublin 1991, s. 4, maszynopis w posiadaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie; Romaniuk Z., Z dziejów sądownictwa szlacheckiego ziemi bielskiej od XV do poł. XVI w. [w:] Białostocczyzna, nr 3, 1995, s. 58-59

2 Akty Litovskoj Metriki, wyd. Leontovic F. I., t. I, Warszawa 1896, s. 72-73

3 Akty Litovskoj Metriki, wyd. Leontovic F. I., t. I, Warszawa 1896, s. 156-157

4 Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 86

5 Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, nr D 4, s. 39, nr D 134, s. 130

6 Archiwum Diecezjalne w Siedlcach, nr D 4, s. 39

7 Jabłonowski Aleksander, Podlasie, Warszawa 1908-1910, t. II, s. 132, t. III, s. 50

8 AGAD, Metryka Litewska, nr 196, s. 515, nr 10, s. 736-743; Malinowskij Jerzy, Sbornik materiałow otnosjaszczichsja k istorii panow-rady Wielikago Knjażestwa Litowskago, t. 1-2, Tomsk 1901-1912, s. 489

9 Akademia Nauk w Wilnie, F. 1, nr 87 i 89

10 Lietuvos Metrika. Knyga nr 1 [1] (1380-1584), Użrasymu knyga 1, Vilnius 1998, nr 51, s. 32

11 CAH w Moskwie, f. 389, op. 1, nr 12; Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. II, Warszawa 1908-1910, s. 133

12 Lietuvos Metrika. Knyga nr 4 [224] (1522-1530), Teismu byłu knyga 4, Vilnius 1997, nr 390, s. 329, nr 462, s. 374

13 AGAD, Kapicjana, nr 2, s. 6, 20 i 31

14 AGAD, Kapicjana, nr 2, s. 90-92 i 100; Boniecki Adam, Herbarz Polski, t. VII, Warszawa 1899-1906, s. 245

15 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. I, nr 47, k. 51v

16 Jabłonowski Aleksander, Podlasie, t. I, Warszawa 1908-1910, s. 49

17 Boniecki Adam, Herbarz Polski, t. VII, Warszawa 1899-1906, s. 245

18 Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Archiwum Parafii Rzymsko-Katolickiej Dołubowo, nr Dł I/80

19 AGAD, Kapicjana, nr 7, s. 18

20 CAH w Wilnie, F. 694, op. 1, nr 3349, k. 8; AGAD, nr 7, s. 452-453, nr 19, s. 318-322

21 Laszuk Anna, Ludność województwa podlaskiego w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1999, s. 23-24

22 AGAD, Metryka Koronna - Sigillata, nr 5, k. 46v, nr 14, k. 46; AGAD, Metryka Koronna, nr 203, k. 29-30; AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen, nr 155 A, k. 224

23 Chrapowicki Jan Antoni, Diariusz, cz. 1, Warszawa 1978, s. 299 i 601

24 Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, nr 1099, s. 667

25 AGAD, Metryka Koronna - Sigillata, nr 14, k. 46

26 Archiwum Państwowe w Krakowie, Zbiór Zygmunta Glogera, nr 7, s. 1717; AGAD, nr 8, k. 7

27 AGAD, Kapicjana, nr 25, k. 612-617

28 Herbarz rodów szlacheckich najwyżej zatwierdzonych, cz. 1, Warszawa 1853, s. 77

29 Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie, F. 4, nr 4802, k. 14-20

30 Gazeta Uwiadamiająca Pruss Nowowschodnich dla Pożytecznej Wygody Publiczności w Białymstoku, 12 czerwca 1801, nr L III (dodatek)

31 AGAD, Zbiór Kartograficzny, nr AK 70, k. 37

32 Dikov Aleksy, Spisok zemlevladenii v Grodnenskoj gubernii, Grodno 1890, s. 107 i 189

33 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 8992, 10.081, 11.851, 11.999, 12.000-12.003, 12.150, 12.638, 13.043, 13.044, 13.046; Adam Czesław [Dobroński Adam], Powstańczym tropem [w:] Kurier Podlaski, nr 12 z 17-19 stycznia 1986; S.G., Kramik regionalny [w:] Kurier Podlaski z 24-26 stycznia 1886; http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/99-dolubowo

34 AP Białystok, Starszy Notariusz Grodzieński, nr 11.841

35 CAH w Wilnie, F. 1297, op. 1, nr 436; Monitor Polski, nr 93 z 22 kwietnia 1939 r.; Księga adresowa Polski wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem dla handlu, rzemiosła i rolnictwa, Bydgoszcz 1930, s. 125

36 Informacje ustne Wołka Stanisława, zam. w Czartajewie Podleśnym; http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/99-dolubowo

37 Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Białymstoku, Fototeka, Kalisz Anna, 1976, Dwór, neg. Nr D/26/1033/1-2, Fragment oficyny, neg. Nr D/26/1033/4-5

38 Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Werpachowska Janina, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dołubowie, Białystok 1986, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych województwa białostockiego, katalog szczegółowy hasło nr 38, Białystok 1988, maszynopis w posiadaniu Oddziału Wojewódzkiego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku; Bończak-Kucharczyk Ewa, Maroszek Józef, Kucharczyk Krzysztof, Katalog parków i ogrodów zabytkowych dawnego województwa białostockiego, Stan z 1988 roku. Część szczegółowa, t. 1, Białystok 2000, s. 87-90

39 Samusik Katarzyna, Samusik Jerzy, Dołubowo [w:] Gazeta Współczesna, 1990, nr 2020 (14.360), s. 18

40 http://dworypogranicza.pl/index.php/dwory/99-dolubowo

 

Inne źródła:

AGAD, Kapicjana, nr 1, s. 229-239, nr 6, s. 52

CAH w Wilnie, Wojewódzkie Biuro ds. Finansowo-Rolnych w Białymstoku, F. 1207, op. 1, nr 144

 

 

Słowa klucze: ewa bończak-kucharczyk, ogród dworski, Dołubowo, józef maroszekKategoria:dworski